Wilhelm von Saint-Thierry
Wilhelm von Saint-Thierry, Zisterzienser-Mönch von Signy, war ein persönlicher Bekannter Bernhards von Clairvaux. Eine Kurzbiographie findet sich innerhalb dieser Seiten unter Zeitgenossen. Irgendwann Ende 1139 waren Wilhelm zwei anstößige Werke in die Hände gefallen: Das erste war Abaelards Theologia Scholarium - als vierte Redaktion, in welcher der Theologe bereits auf die Einwürfe Walters von Mortagne reagiert und einige Ergänzungen und Korrekturen vorgenommen hatte. Das zweite Werk war ein Liber Sententiarum, welches entgegen Wilhelms Annahme nicht aus der Feder Abaelards, sondern aus der Hand eines Schülers stammte und in vielen Punkten Abaelards Lehren nur verzerrt wiedergab. Von den anderen Titeln Abaelards - zum Beispiel Sic et Non oder Scito te ipsum - hatte Wilhelm nur von Hörensagen Kenntnis. Nach der Lektüre der genannten Werke verfasste Wilhelm eine ausführliche, fachtheologische Gegendarstellung bzw. Anklageschrift und sandte sie mit den inkriminierten Werken Abaelards und einem warnenden Begleitbrief um die Jahreswende 1139/1140 an Bernhard von Clairvaux. Desgleichen ging eine Abschrift an Bischof Gottfried von Chartres, der damals als päpstlicher Legat von Südfrankreich eine gewisse Autorität genoss. Wilhelm zeigte sich in diesen Schreiben tief beunruhigt über die skandalöse Lehre Peter Abaelards. Beide Schreiben Wilhelms sind im Folgenden wiedergegeben.
Wilhelm von Saint-Thierry war übrigens ein früherer Anhänger Abaelards gewesen - eventuell zu seiner Zeit in Laon. Mehr noch, er nannte sich sogar seinen ehemaligen Freund: Ich habe ihn geliebt und ich wünsche mir auch jetzt - Gott ist mein Zeuge - ihn zu lieben. Aber in diesem Streit ist mir niemand mein Nächster, niemand mein Freund.
Wilhelms Anklageschrift enthielt eine ganze Reihe von Angriffspunkten - insgesamt dreizehn an der Zahl. Wie Bischof Gottfried von Chartres auf das Schreiben reagierte, wissen wir nicht. Bernhard von Clairvaux schrieb jedenfalls einen Antwortbrief, der ebenfalls innerhalb dieser Seiten wiedergegeben ist. In dieser Replik versuchte er, einen überraschten Eindruck zu vermitteln. Dennoch ist anzunehmen, dass Wilhelm und Bernhard bereits früher in Kontakt gestanden hatten. Dieser Eindruck stützt sich u. a. auf die Tatsache, dass andere Quellen davon berichten, Bernhard von Clairvaux sei bereits früher wiederholt mit Abaelard - einmal unter vier Augen und mindestens ein weiteres Mal unter Zuziehung von Zeugen - zusammengetroffen, um diesen zu verwarnen und zur Ordnung zu rufen. Wie sich die Vorgänge im Einzelnen auch abgespielt haben mögen - auf Wilhelms Anregung hin eröffnete Bernhard von Clairvaux das Akkusationsverfahren gegen Abaelard wegen Ketzerei, das schließlich mit der Verurteilung seiner Schriften auf dem Konzil von Sens am am 25. Mai 1141 endete. Dazu hatte er zwischenzeitlich einen eigenen Anklagekatalog zusammengestellt, in welchen er die Thesen Wilhelms von Saint-Thierry eingearbeitet hatte.
Thomas von Morigny
Zwei Werke werden dem Abt Thomas von Morigny zugeschrieben, obwohl dessen Name expressis verbis in den betreffenden Manuskripten nicht auftaucht: die Capitula haeresum XIV Abaelardi und die Disputatio patrum catholicorum adversus dogmata Petri Abaelardi. Die ausführlichste und kritischste Werkanalyse hierzu stammt von C. Mews: The lists of heresies imputed to Peter Abelard, Revue bénédictine 94, Maredsous, 1985, 73ff.
Thomas von Morigny, 1080-1145, war Abt der Benediktiner-Abtei Morigny bei Étampes - von 1110 bis 1139. Um 1130 scheint Thomas seinem Mitabt Peter Abaelard noch gewogen gewesen zu sein. Zumindest lud er ihn als einen von unzähligen Würdenträgern nach Morigny ein, als Papst Innozenz II. im Januar 1130 (Osterzyklus; 1131 unserer Zeitrechnung) den dortigen Altar weihte. Damals traf Abaelard auch mit Bernhard von Clairvaux zusammen. Im Jahre 1139 gab Thomas von Morigny seine Abtwürde wegen einer Rüge des Senoneser Erzbischofs ab und wechselte im darauf folgenden Jahr als Gast in das Kluniazenser-Priorat Saint-Martin-des-Champs, wo er bis 1144 blieb. Eine geplante Rückkehr nach Morigny schlug fehl. Wenig später verstarb Thomas im Kloster Coulombs an der Eure.
Die Disputatio patrum catholicorum war Thomas zugeschrieben worden, weil sich in einem Budapester Manuskript, welches ursprünglich aus Clairvaux stammte, folgender Zusatz gefunden hatte: apud morenienses monachos iuxta stampas - bei den Mönchen von Morigny bei Étampes. Gottfried von Auxerre, der Bernhard-Biograph und ehemalige Abaelard-Schüler, hatte zudem in einem Brief an einen Kardinal Albin davon gesprochen, er wolle wegen seines defekten Exemplars der Disputatio beim Verfasser, einem Benediktinerabt, eine neue Kopie bestellen. Was lag also näher, als Thomas von Morigny als Urheber der Streitschrift zu identifizieren? In der Disputatio ging der Autor übrigens nicht nur auf Abaelards Theologia Scholarium, sondern auch auf seine Apologia Ne Juxta Boethianum und auf das Werk Scito Te Ipsum ein. Dies legt nahe, dass diese Streitschrift erst einige Zeit nach dem Konzil von Sens verfasst wurde. Insofern stimmen wir nicht der Ansicht zu, bei der Disputatio habe es sich um die Anklageartikel gehandelt, die Erzbischof Heinrich Sanglier nach dem Konzil von Sens im Jahre 1141 dem Heiligen Stuhl zusandte. Thomas von Morigny scheint diese Schrift vielmehr geraume Zeit später abgefasst zu haben - in Paris, wo er auf Werke Abaelards zurückgreifen konnte, die vorher nicht einmal Bernhard von Clairvaux vorgelegen hatten. Es scheint eine Auftragsarbeit einer Bischofskonferenz gewesen zu sein, wie der attributive Genitiv catholicorum patrum suggeriert. Damit wird die Disputatio anlässlich einer geplanten, aber nicht zur Ausführung gelangten Synode von Paris im Jahre 1141. Wenig später Zeit predigte Bernhard von Clairvaux in Paris - in derselben Angelegenheit. Siehe hierzu innerhalb dieser Seiten: Bernhard von Clairvaux: Akte Abaelard, und: Papst Innozenz II. gegen Abaelard.
Was die Capitula Haeresum betrifft, liegt die Autorenschaft Thomas' ebenfalls nahe, wenngleich sie letztlich nicht beweisbar ist. Da ein Manuskript dieser Artikel aus dem Priorat Saint-Martin stammte, in welchem sich Thomas zuletzt aufhielt, nahm bereits N. Häring an, das Werk könnte aus der Feder des Mönches stammen. Trotz der schwierigen Autorenfrage plädierte C. Mews wegen der in detaillierten Textvergleichen festgestellten Parallelen dafür, in Thomas den Autor der Capitula haeresum zu sehen. Thomas soll nach Buytaert übrigens auch an den Besprechungen teilgenommen haben, die Bernhard von Clairvaux mit Abaelard unter Zeugen führte, ehe er den Prozess gegen ihn eröffnete. Unmittelbar nach dem letzten Gespräch muss Abaelard nochmals seine Theologie überarbeitet haben, denn Thomas von Morigny nahm in seiner Disputatio bereits auf diese nochmals verbesserte Version - die fünfte Redaktion der Theologia scholarium - Bezug. Vielleicht hatte sich Thomas schon früher, gerade bei den Gesprächen zwischen Bernhard und Abaelard, von dessen Rechtfertigungsversuchen Notizen gemacht. Der Autor benutzte für seine Liste der Ketzereien nun dieselben Werke, die Wilhelm von Saint-Thierry gerügt hatte - die Theologia Scholarium Abaelards und ein Liber sententiarum, welches von einem Abaelard-Schüler stammte und von Abaelard selbst dementiert wurde. Dagegen folgte er nicht dem Schema der Akkusationsliste Wilhelms, die ja nur dreizehn Punkte umfasste. Besonders der vierzehnte Anklagepunkt scheint eine spätere Anfügung zu sein. Diese wiederum verwendete Bernhard von Clairvaux in Brief 190. Wer hier wen und wann befruchtet hat, ist letztlich nicht ganz klar.
Hugo Metellus
Hugo Metellus wurde um 1080 in Toul aus reichem Hause geboren. Er besuchte zunächst die Domschule seiner Heimatstadt und erhielt von einem gewissen Meister Tizelin Unterricht. Unter anderem studierte er Grammatik, Rhetorik, Musik, Arithmetik, Geometrie und Astronomie. Demzufolge hielt er sich selbst für ein Universaltalent. Mit zwanzig Jahren entschloss er sich nach einem Romaufenthalt zum Studium der Theologie und begab sich vorübergehend zu Meister Anselm an die Domschule von Laon. Aus nicht näher bekannten Gründen brach er dieses Studium vorzeitig ab und trat mit 35 Jahren - um 1115 bis 1120 - als Novize ins Regularkanonikerstift Saint-Léon in seiner Heimatstadt Toul ein. Als Augustinerchorherr pflegte Hugo Metellus eine reiche Korrespondenz, u.a. mit Alberon von Trier, Embricon von Würzburg, Stefan von Metz, Heinrich von Toul, Bernhard von Clairvaux, Fulco von Epernay, Simon von Saint-Clément, Wilhelm von Saint-Thierry, Hugo von Chartres, Peter Abaelard, Heloïsa und sogar Papst Innozenz II. Diese Kontakte belegen, dass er sich einen Ruf erworben hatte, der über seine Heimatstadt weit hinausging. Über sein weiteres Schicksal als Regularkanoniker ist nichts bekannt. Vermutlich erteilte er in den oben genannten Disziplinen Unterricht. Gegen 1157 soll Hugo verstorben sein.
Pater Carl Ludwig Hugo identifizierte zu Beginn des 18. Jahrhunderts im Kolleg Louis-le-Grand und in der Abtei Sainte-Geneviève in Paris zwei heute verlorene Manuskripte, aus denen er insgesamt 55 Briefe Hugos rekonstruierte und anschließend veröffentlichte: Hugo, Ch. L., Sacrae Antiquitatis Monumenta Historica, Dogmatica, Diplomatica, Band 2, Stivagii, 1731.
Neben zwei transüßen und heuchlerischen Briefen an die Äbtissin des Paraklet, die innerhalb dieser Seiten an anderer Stelle veröffentlicht sind, verfasste Hugo Metellus auch zwei Briefe in Sachen Peter Abaelard - nunmehr in ganz anderem Ton. Beide Briefkomplexe werden wohl in gehörigem Abstand zu einander entstanden sein. Wegen seiner persönlichen Bekanntschaft mit Wilhelm von Saint-Thierry und Bernhard von Clairvaux darf man die Briefe an und über Abaelard durchaus als Teil der Verleumdungskampagne sehen, die Abaelards endgültiger Verurteilung durch Papst Innozenz im Jahre 1141 vorausging. In dem einen Schreiben richtete Hugo Metellus direkt eine beleidigende Invektive an Peter Abaelard selbst, in dem anderen schwärzte er den Theologen bei Papst Innozenz II. an. Dem Wortlaut ist zu entnehmen, dass er die diesbezüglichen Schreiben Bernhards von Clairvaux kannte.
Wilhelm von Saint-Thierry: Brief 326
(aus PL Band 182, S. Bernardi Opera Omnia, Spalte 531ff.)
GUILLELMI ABBATIS, AD GAUFRIDUM CARNOTENSEM EPISCOPUM, ET BERNARDUM ABBATEM CLARAEVALLENSEM
Ut Dei et Ecclesiae causam adversus Petri Abaelardi errores, quorum aliquot capitula producit, tueantur.
Reverendis in Christo dominis et patribus, Gaufrido Carnotensium episcopo, et Bernardo Claraevallis abbati, vitam et dies bonos.
1. Confundor, Deus scit, apud vos, cum de re communis et gravis necessitatis, silentibus vobis, et aliis, quorum erat loqui, cogor vos alloqui, nullus in hominibus, domini et patres. Cum enim fidem communis spei graviter nimis et periculose corrumpi video, nullo resistente, nullo obloquente; quam Christus suo nobis sanguine sacravit, pro qua apostoli et martyres usque ad mortem pugnaverunt, quam sancti doctores duris laboribus suis, et magnis sudoribus defensam, integram et incorruptam usque ad faeces temporum nostrorum transmiserunt: contabesco in memetipso, et a frixura cordis et dolore spiritus cogor pro ea loqui, pro qua, si necesse esset et opportunum, vellem etiam mori. Nec de minimis agitur, sed de fide sanctae Trinitatis, de persona Mediatoris, de Spiritu sancto, de gratia Dei, de sacramento communis redemptionis. Petrus enim Abaelardus iterum nova docet, nova scribit; et libri ejus transeunt maria, transiliunt Alpes; et novae ejus sententiae de fide, et nova dogmata per provincias et regna deferuntur, celebriter praedicantur, et libere defenduntur: in tantum ut in curia Romana dicantur habere auctoritatem. Dico vobis, periculose siletis, tam vobis, quam Ecclesiae Dei. Pro nihilo ducimus corrumpi fidem, pro qua nosmetipsos nobis abnegavimus: non timemus Deum offendere, ne offendamus. Dico vobis, adhuc parturiens parturit malum hoc: sed nisi praeventum fuerit, erumpet in regulum, cui vix inveniatur incantator. Quod cur dicam advertite.
2. Casu nuper incidi in lectionem cujusdem libelli hominis illius, cui titulus erat, Theologia Petri Abailardi. Fateor, curiosum me fecit titulus ad legendum. Duo autem erant libelli idem pene continentes: nisi quod in altero plus, in altero minus aliquanto inveniretur. Ubi, cum aliqua invenirem quae multum moverent me, notavi, et cur moverent subnotavi, et cum ipsis libellis misi vobis: utrum recte me moverint, judicii vestri sit. Cum enim graviter turbarer ad insolitas in fide vocum novitates, et novas inauditorum sensuum adinventiones, cum non haberem in quem refunderem; vos in omnibus elegi, ad quos me converterem, et quos in causam Dei, et totius latinae Ecclesiae citarem. Vos etiam timet homo ille, et reformidat. Claudite oculos: quem timebit? et qui jam dicit quod dicit, quid non dicet, cum nullum timebit? E mortuis quippe ex Ecclesia omnibus pene doctrinae ecclesiasticae magistris, quasi in vacuam rem publicam Ecclesiae domesticus irruens inimicus, singulare sibi in ea magisterium arripuit: agens in Scriptura divina quod agere solebat in dialectica, proprias adinventiones, annuas novitates; censor fidei, non discipulus; emendator, non imitator.
3. Haec sunt ergo capitula ex opusculis ejus collecta, quae vobis offerenda putavi:
1. Quod fidem definit aestimationem rerum quae non videntur.
2. Quod impropria dicit esse in Deo nomina Patris, et Filii, et Spiritus sancti, sed descriptionem hanc esse plenitudinis summi boni.
3. Quod Pater sit plena potentia, Filius quaedam potentia, Spiritus sanctus nulla potentia.
4. De Spiritu sancto, quod non sit, ex substantia Patris et Filii, sicut Filius est ex substantia Patris.
5. Quod Spiritus sanctus sit anima mundi.
6. Quod libero arbitrio, sine adjuvante gratia, bene possumus et velle et agere.
7. Quod Christus non ideo assumpsit carnem et passus est, ut nos a jure diaboli liberaret.
8.Quod Christus Deus et homo non est tertia persona in Trinitate.
9. Quod in sacramento altaris in aere remaneat forma prioris substantiae.
10. Quod suggestiones diabolicas per physicam dicit fieri in hominibus.
11. Quod ab Adam non trahimus originalis peccati culpam, sed poenam.
12. Quod nullum sit peccatum, nisi in consensu peccati et contemptu Dei.
13. Quod dicit concupiscentia, et delectalione, et ignorantia nullum peccatum committi; et hujusmodi non esse peccatum, sed naturam.
4. Haec pauca interim capitula, ex opusculis ejus congesta in unum, primo vobis arbitratus sum offerenda, ad excitandos vos, et excusandos nos, ne frustra commoti videamur. Quae tamen cum aliis incidentibus, auxiliante eo in cujus manu sumus et nos et sermones nostri, ex hoc latius digerere aggrediar; parvipendens si vobis displicuero in sermone, dum non displiceam in fide: ut si quocunque modo suggerere potuero vobis me juste commotum, commoveamini et vos; et in causa capitis, sive pes ille sit, sive manus, sive etiam oculus, non paveatis. Dilexi et ego cum, et diligere vellem, Deus testis est: sed in causa hac nemo unquam proximus mihi erit, vel amicus. Nec secreta commonitione seu correptione malum hoc allentandum est, quod, ipso se prodente, tam publicum factum est. Sunt autem, ut audio, adhuc alia ejus opuscula, quorum nomina sunt, Sic et non; Scito te ipsum; et alia quaedam de quibus timeo ne, sicut monstruosi sunt nominis, sic etiam sunt monstruosi dogmatis: sed, sicut dicunt, oderunt lucem, nec etiam quaesita inveniuntur. Sed jam veniamus ad rem...
Wilhelm von Saint-Thierry: Disputatio adversus Petrum Abaelardum
(Aus:PL Band 180, Abbatis S. Theodorici Opera, Spalte 249ff.)
Ad Gaufridum Carnotensem et Bernardum, ut Dei et Ecclesiae causam adversus Petri abaelardi errores, quorum aliquot capitula producit, tueantur.
CAPUT PRIMUM. In primo limine theologiae suae fidem diffinivit aestimationem rerum non apparentium, nec sensibus corporis subjacentium, aestimans fortasse, vel communem fidem nostram aestimationem esse, vel licitum esse, in ea quodlibet cuilibet ad libitum aestimare. Beatus Augustinus [Aug. lib. XIII De Trin. c. 1.]: "Fides enim, ait, non conjectando vel opinando habetur in corde in quo est, ab eo cujus est, sed certa scientia acclamante conscientia. Absit enim ut hos fines habeat Christiana fides, aestimationes scilicet, sive opiniones academicorum sint aestimationes istae, quorum sententia est nihil credere, nihil scire, sed omnia aestimare. Similem quippe fidem similis spes, similis charitas comitatur. Si enim fides haesitat, palpitat spes, charitas nulla est. "Scio enim, ait Apostolus, "cui credidi; et certus sum (II. Tim. I). Ipse vero de omnibus amat putare, qui de omnibus vult disputare, de divinis aeque ac de saecularibus.
CAPUT II. Deinde egregia et laudabili professione praemissa de fide Trinitatis trium personarum in unius substantia deitatis, post aliquanta personas ipsas in minus aliquid a subsistentibus personis videtur extenuare velle, cum dicit: "Videtur nobis supra positis trium personarum nominibus summi boni perfectio diligenter esse descripta, ut cum videlicet praedicatur Deus esse Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, eum summum bonum, atque in omnibus perfectum hac distinctione intelligamus. Patris quippe nomine divinae majestatis potentia designatur, qua quidquid vult efficere potest: Filii seu Verbi appellatione sapientia Dei significatur qua scilicet cuncta discernere valet, ne in ullo decipi queat, sancti vero Spiritus vocabulo charitas ejus seu benignitas exprimitur, qua optime vult cuncta fieri, sive disponi. Unde et alibi manifestius dicit: "Notandum quod ista tria nomina, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, quamvis, sicut et alia nomina, de Deo improprie dicantur; tamen ad commendationem summi boni in descriptione ipsius convenienter sunt apposita, per quae potentia Dei designatur, et sapientia et benignitas. Si enim, "ait, omnipotens esset, et non omni sapiens, summe bonus non esset. Iterum; si benignus non esset, ejus potentia perniciosa et inutilis esset. O quam longe est haec sententia ab eo, ubi hoc est posse quod sapere: sapere quod benignum esse: et hoc totum quod esse. Omitto hic frivola de Deo et inepta verba, et insulsas de summi boni essentia dictiones usque ad impatientiam verberantes aures meas, scilicet ideo habendam esse Deo sapientiam, hoc est Filium generandum, ne in aliquo decipi queat: ideo habendam benignitatem, hoc est Spiritum sanctum, ne perniciosa sit potentia ejus sive sapientia, tanquam hoc non esset habendum, si illud non esset cavendum. Omitto etiam quod ibi dicit, quasi ex auctoritate B. Augustini, non esse Deum omnipotentem, scilicet quia non potest, nisi ea tantum quae vult: quod brevitatis causa praetermisimus. Haec, inquam, omnia omitto, quae verba sunt, et verbis ad ea occurrere facile est; ad causam veniamus.
Dicit nomina Patris et Filii et Spiritus sancti impropria esse in Deo; sed in descriptione summi boni ad commendationem apposita. Poterat autem simpliciter accipi, de qua dicit, summi boni descriptio, nisi in ipso statim exordio narrationis ex descriptione partium in unitate divinae essentiae videremus exoriri scandalum divisionis. Ipse enim illud summe ac singulariter unum statim in descriptionis suae exordio dissecat in tria, in majus, et in minus et minimum, sicut in sequentibus melius apparebit. Propter quod dicimus, quoniam cum in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti a Catholicis Patribus divinitas praedicatur; fidei est haec professio, non divinitatis descriptio. Quae si posset describi, posset et circumscribi. Sicut enim quod describitur, per partes suas describitur, sic quod circumscribitur, utique per totum suum. Nempe ubi constat esse partes ad describendum, necesse est etiam esse totum ad circumscribendum. Nam etsi spiritualis substantia sit, pro corporeis partibus et localibus dimensionibus, habet spiritualis naturae qualitates, quae certe sicut suo queunt modo discerni ad describendum, sic suo queunt modo comprehendi ad circumscribendum. Horum vero omnium natura illa expers est, ubi mera simplicitas, et simplex unitas et idipsum, non habens partes per quas describatur, non qualitates quibus discernatur. Tres sunt, sed unum; unum in tribus, totum in singulis, si tamen totum ibi est, ubi pars non est, si tantum, ubi neque quantitas neque qualitas est. In tribus nullus alterum includit, nullus alterum excludit. sed, sicut dictum est, tres sunt, et unum sunt: unus Deus, una essentia ubi, sicut supra dictum est, hoc est posse quod sapere; sapere, quod velle; et hoc totum quod esse. Nec, sicut dicit, sunt apposita ab homine, sive per hominem, tria haec trium nomina distincta personarum in Deo ad commendationem, sive adhibita ad summi boni particularem descriptionem, sive perfectionem, sed sunt in Deo vere, et naturaliter, et aeternaliter: annuntiata vero sunt hominibus, ut cum auditum fuerit unum in tribus, tres in uno, si quis aliquid ibi putaverit describendum, sive circumscribendum; unitas non usque ad solitudinem, Trinitas non usque ad divisionem omnem compescat et absterreat humanae rationis conatum. Absit enim a fide Catholica et praedicatione de Patre, et Filio et Spiritu sancto, ut, sicut dicit novus hic magister, alter ibi in altero, sive ad alterum, summum bonum aliquatenus vel dicatur vel credatur perficere, cum ad omnem summi boni plenitudinem singulus quisque sibi ibi credendus sit sufficere. Absit, ut superabundet in tribus, quod in singulis plenum est, ut particulariter dispertiatur quod simplex et individuum unum est, ut in solitudinem redigatur quod Trinitas est, ubi quod alter est ex altero, vel alter ad alterum, non est dissipatio unitatis, sed distinctio personarum, quia licet alter ibi vere praedicetur ad alterum, non tamen ibi est alterum et alterum, sed simplex unum.
Hoc de Deo cogitare, in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti credentibus, sperantibus, amantibus, pium est audire jucundum, familiare proloqui, ardenti fidei super omne quod desideratur desiderabile ad intelligendum, illuminato vero amori dulce super omne quod dulce est, quoties fuerit aliquanta intelligentiae experientia compertum. In hujusmodi etenim, sicut dicit B. Gregorius [Greg. hom. 27 in Evang.] , "amor ipse intellectus est. Non autem hoc modo nobis repraesentat illum quem dicit Ezechiel sonum sublimis Dei (Ezech. I), pro nominibus Patris et Filii inducta potentia, potentia discernendi, de potentia tam gerendi quam discernendi, quasi quiddam ad totum, sicut noster theologus dicit. Non quod saepius in Scripturis et in usu loquendi, et consuetudine tractandi Patri non ascribatur potentia, sapientia Filio, benignitas seu charitas Spiritui sancto, sed secundum rationem fidei et intellectum pietatis, ut semper et quantum ad omnipotentiam efficiendi, et quantum ad benignitatem miserendi, non tantum potens, sed et omnipotens intelligatur Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus sanctus et tamen non tres omnipotentes, sed unus omnipotens, sic etiam sapiens, vel, sicut ipse solet dicere, omnisapiens, et omnibenignus, non solus Pater, sed et Filius, et Spiritus sanctus. Etenim dicitur de Deo Patre, quia "omnia quaecunque voluit fecit (Psal. CXIII), et dicit Apostolus "Christum Dei virtutem et Dei sapientiam (I Cor. I): et quia "charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Rom. V). Per quam etenim Trinitatis personam aliquid de Deo, sive in aliquo Deus potissimum hominibus innotuit, ipsam in eo ipso adorandam esse divinitas revelavit; et homo consuevit, non autem solam exceptis aliis, sed sicut in hoc operantem, aeque et indifferenter cooperantibus aliis. Minus autem proprie hujusmodi nomina summae et supereminentis essentiae naturam designare videntur, quando cum hujusmodi additamento proferuntur, quibus Deus, non in eo quod ad semetipsum, sed in eo quod ad creaturam est, denominatur: videlicet cum dicitur potentia gerendi quaecunque vult, et discernendi, sive sapientia, hoc est potentia discernendi quam, saltem cum absolute pronuntiantur, ut dicatur tantummodo summa potentia divina essentia, cui hoc est esse; quod posse, quod sapere, quod benignum esse, si tamen pronuntiantur cum hujusmodi additamento creaturae, videntur quasi non esse, nisi quasi respectu creaturae, vel videntur esse ad creaturam, quasi qualitas quaedam relativa. Nomina vero Patris, et Filii, et Spiritus sancti, propria ibi sunt, exprimentia rem, sicut supra dictum est, et usitato modo cogitandi et familiari usu loquendi, secundum veritatem generationis in veritate gignentis et geniti. Quibus cum adjicitur deitas, ut dicatur Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus, certissima fides naturalis in deitate unitatis omnem perimit in veritate substantiae pro Trinitate personarum suspicionem multitudinis, et multiplicitatis, et divisionis et diversitatis. Etenim tametsi dicatur ad aliquid Pater, ad aliquid Filius, ad aliquid Spiritus sanctus, et ipse quippe Spiritus sanctus ad aliquid dicitur, inquantum donum Dei est, tamen quantum ad veritatem naturalis coessentiae, extra naturalis unitatis metas, nequaquam aliquem eorum aliqua defert relationis necessitas. Semper quippe praedicatur unum, quamvis non unus, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, et praedicatio hujus veritatis ex ipsius veritatis auctoritate, in obsequium fidei et confessionis suae captivum redigit omnem intellectum humanae rationis (II Cor. X).
Contra hoc vero quod dicit impropria esse in Deo nomina Patris, et Filii, et Spiritus sancti, tanquam aliud significantia, quod in nominibus ipsis sonat: hoc est contra Arianos beatus Ambrosius in libro De Spiritu sancto dicit: "Audi Filium Dei: aut dele nomen aut confitere naturam. Quid te quaestionum tormenta delectant? Mihi licet scire de Filio Dei quod natus est, non licet scire quomodo natus est." Item: "Non sunt nuda haec nomina, sed operatricis virtutis indicia. Non enim ipse Pater qui Filius, sed inter Patrem et Filium generationis est expressa distinctio, ut ex Deo Deus intelligatur. Virtus ergo operatrix, cujus indicia nomina illa sunt, generatio est incogitabilis, quae solis ipsis cognita est, quibus eam nosse, hoc ipsum quod sunt, hoc est generantem et genitum, Patrem et Filium esse, est. Proprium ergo, et proprie proprium Patris illius est paternitatis nomen, ex quo in omnibus, in quibus est, est cognomen, sicut Apostolus dicit: "Flecte genua mea ad Patrem Domini mei Jesu Christi, a quo omnis paternitas in coelo et in terra nominatur (Ephes. III). Ibi quippe nomina haec nequaquam sicut in hominibus patre et filio sunt ex causa accidente accidentis geniturae, sed qui Pater est sive Filius, nunquam non fuit Pater et Filius; semper Pater, semper Filius; non temporali sempiterna, sed sempiterna aeternitate; non ex mutatione accidenti, sed ex natura incommutabili. Ne tamen amore veritatis videamur a veritate recedere, si impropria dixisset nomina Patris et Filii, propter mutuam ad alterutrum relationem: videlicet quia nominibus istis non tam quod sunt, quam quod ad invicem sunt, designari videatur, nonnihil dixisset. Ad quod tamen, quid ibidem beatus Ambrosius dicat contra eos qui in natura divinitatis Patris et Filii calumniabantur diversitatem, audiamus. "Cum, inquit, "dico genitum, non proprietatem naturae, sed significationem generationis expressi, sicut, si dixero generaliter filium, nec addam cujus, potest intelligi et filius hominis, et filius iniquitatis, vel fetus pecudum, vel pulli columbarum, et ideo in appellatione filiorum non est expressio significata naturae. Si vero naturam voluero designare, aut hominem nuncupabo, aut equum, aut avem, ut natura possit intelligi. Ita ergo, si naturam cupio designare divinam, Deum verum debeo nominare. Cum autem filium dico generatum significo, cum vero patrem, generasse declaro. Nomina ergo patris et filii impropria quidem sunt naturae, sed propria geniturae, in veritate gignentis et geniti patrem et filium significantia. Quibus remotis nominibus, et abjudicatis, theologus noster tanquam impropriis et rerum aliarum significativis; et sicut ipse dicit, Trinitatis reperta veritate, qua summi boni plenitudo perficitur, potentia scilicet in Deo gerendi ac discernendi, et genitae de ipsa sapientiae, hoc est potentia discernendi et benignitate Dei, cum ipsam etiam generationem significativum quid esse velit in Deo, proponit ex potentiis ipsis et benignitate demonstrare quid sit, quid significet, quod praedicatur in Deo generatio Filii de Patre, et processio Spiritus sancti de utroque. Sed primo de Patre et Filio tractandum est; deinde Spiritui sancto suus locus reservandus. Hoc enim ordine et ipsi incedendum esse videtur.
CAPUT III. Proponit ergo in unitate divinae essentiae non tam distinctionem, sicut ipse promittit, quam destructionem personarum, demonstrare volens et his quae de materia et forma, vel ad similitudinem materiae et formae dixerunt consistere philosophi, seriem divinae generationis; scilicet quid sit Filium esse, vel genitum esse de Patre, dicit: "Sigillum aereum est aes ita formatum. Idem itaque essentialiter est ipsum aes, quod materia aerei sigilli, cum tamen in suis proprietatibus ita sint distincta, ut aliud sit proprium aeris, aliud aerei sigilli. Et quamvis idem sint essentialiter, sigillum tamen aereum est ex aere, non aes ex aereo sigillo; et aes materia sigilli est, non sigillum aeris. Deinde aliquibus interpositis subjungit: "Sicut ex aere est aereum sigillum, et ex ipso quodammodo generatur, ita ex ipsa Patris substantia Filius habet esse, et secundum hoc ex ipso genitus dicitur. Ut enim supra ostendimus, specialiter nomine Patris divina potentia declaratur, sicut nomine Filii divina sapientia. Est autem divina sapientia, quaedam, ut ita dicam, ipsius Dei potentia, quia videlicet ab omni fallacia vel errore sibi providere potest. Cum igitur sapientia quaedam ut dictum est, sit potentia, sicut aereum sigillum est quoddam aes, liquet profecto divinam sapientiam ex divina potentia esse suum habere, ad eam videlicet similitudinem, qua sigillum aereum ex aere dicitur esse, quod est ejus materia, vel species ex genere, quod quasi materia speciei dicitur esse, ut animal hominis. Sicut enim ex eo quod est aereum sigillum, exigit necessario, ut aes sit, et homo ut animal sit, sed non econverso, ita divina sapientia, quae est potentia discernendi, exigit quod sit divina potentia, sed non e converso. Quippe sicut aes tam ad aereum sigillum quam ad alia se habet; et animal tam ad hominem quam ad alia; sic et divina potentia tam ad discernendum quam ad operandum se habet. Et sicut aereum sigillum de ipsa aeris substantia vel essentia dicitur esse, cum esse videlicet aereum sigillum sit esse aes quoddam, et esse hominem, hoc est animal rationale mortale, sit esse animal quoddam, ita divina sapientia de substantia divinae potentiae dicitur esse; cum videlicet esse sapientiam, hoc est potentiam discernendi, sit esse potentiam quamdam. Et hoc est Filium de Patre esse; sive genitum esse, videlicet sicut species ex genere philosophi dicunt gigni, sive creari.
Haec est nova novi theologi theologia de Patre et Filio, sanctam Christianae fidei simplicitatem alienis vestiens exuviis reluctantem, et obscuriorem efficiens, dum nititur facere clariorem. Cum etenim in fide Trinitatis pro Patre et Filio producuntur nobis potentia gerendi ac discernendi, et de ea potentia gerendi potentia discernendi, tanquam filius de patre species de genere, materiatum de materia, quasi cacophaton videtur ingerere auribus fidelium ipsa novitas tam verborum quam sensuum, et, bonorum euphonia nominum amissa, ipsa quasi resilit ab intellectu, scilicet quia non suis agitur instrumentis, et communi artificio subjici dedignatur divina materia. Haec, inquam, sunt verba, et iste est sensus magistri Petri de generatione Filii Dei, sic enarrat eam quam inenarrabilem putabat qui dicebat: Generationem ejus quis enarrabit? (Isa. LIII.) Ex utero, ait Deus Pater, ante luciferum genui te (Psal. CIX). Uterum illum homines Dei loquentes in spiritu Dei interpretari solebant imperscrutabile secretum Patris Dei, de quo ab aeterno genitus est Filius Dei. Sed secretum illud jam secretum non est; quod humanis rationibus tam pervium factum est. Miror autem vehementer, hominem aliquid scientem, in essentia summae ac simplicissimae unitatis genus et species, quae non nisi ex differentibus praedicantur, sive materiam et materiatum, quae suo similiter modo a se disparantur producere, cum natura illa non nisi simplex unum sit; nec nisi ex semetipsa et propter semetipsam sit, nec ulla ei nisi ipsa sibi, et causa et ratio sit, ut sit, sed quidquid est, ex seipsa, et in seipsa, et per seipsam, ipsa sit sibi. Miror etiam vehementer, cum in hac ipsa theologia sua bene et catholice saepe praedicet homousion oåmoouvsion Trinitatem, Filium per omnia similem Patri et consubstantialem; quid sibi velit haec aeris et aerei sigilli similitudo, quae per omnia ad hoc videtur niti, ut inter Patrem et Filium inaequalitatis appareat dissimilitudo. Quid enim aliud agit, cum dicit quia sicut ex eo quod aereum est sigillum, exigit necessario ut aes sit, et homo, ex eo quod est homo, ut animal sit, sed non e converso, ita divina sapientia, quae est potentia discernendi, exigit quod sit divina potentia; sed non e converso? Quid enim, non e converso? Scilicet, sicut omne aereum sigillum est aes, sed quoddam; sic sapientia, quae est potentia discernendi, est potentia, sed quaedam. Et sicut non convertitur ut omne aes aereum sigillum sit, cum sigillum non sit, nisi aes quoddam, sic non convertitur ut omnis potentia sapientia sit, cum sapientia non sit nisi potentia quaedam. Quod est dicere quia sicut omne aes in aereo sigillo non expenditur, sic in sapientia non omnis inesse potentia intelligitur. In promptu ergo est videre in aereo sigillo adductae similitudinis dissimilitudinem, in fusili opere multorum inconvenientium confusionem, et sensum alienum, in loco non suo sedem sibi quaerentem, nec invenientem. Si enim ad aereum sigillum et aes comparamus sapientiam divinam et potentiam, scilicet ut hoc sit illa sapientia ad illam potentiam, quod est aereum sigillum ad aes, o Israel, jam Dominus Deus tuus Deus unus non est, in quo majus et minus est, scilicet ejusmodi potentia ad potentiam, Filius ad Patrem, cujusmodi est ad totum aes, aes quoddam, ad genus suum animal quoddam; pars ad totum, materiatum ad materiam. Hoc enim est quod dicit quia, cum sapientia sit quaedam potentia, sicut aereum sigillum est aes quoddam, liquet profecto divinam sapientiam ex divina potentia esse suum habere, ad eam videlicet similitudinem, qua sigillum aereum ex aere esse dicitur, quod est ejus materia, vel species ex genere, quod quasi materia speciei dicitur, "Quippe, inquit, "sicut aes tam ad aereum sigillum quam ad alia se habet; et animal tam ad hominem, quam ad alia; sic et divina potentia tam ad operandum quam ad discernendum se habet, ut subaudiamus quod non habet sapientia, quae non est nisi quaedam potentia, videlicet discernendi. Ditior ergo est Pater potentia quam Filius sapientia, qui dicit: "Omnia quae habet Pater, mea sunt (Joan. XV).
Deinde docens quid sit quod significet generatio illa Filii de Patre, et ipsam quippe significativam potius quam realem, astruere nititur, sicut ipsa nomina gignentis et geniti, hoc est Patris et Filii; subsequitur et dicit: "Sicut aereum sigillum de ipsa aeris substantia vel essentia dicitur esse, cum esse videlicet aereum sigillum sit esse aes quoddam; et esse hominem, hoc est animal rationale mortale, sit esse animal quoddam, ita divina sapientia de substantia divinae potentiae dicitur esse, cum videlicet esse sapientiam, hoc est, potentiam discernendi, sit esse potentiam quamdam. Deinde quasi concludit, sed ex inconcessis, et dicit: "Et hoc est Filium de substantia Patris esse, sive genitum esse, sicut dicunt philosophi, species ex genere gigni, sive creari. Ex his omnibus quid judicent alii, viderint ipsi: sed nobis videtur quoniam quod subsistentes et plenas personas, quas Graeci hypostases uJpovstaseû vocant, coaequales sibi per omnia, et consimiles et consubstantiales, in potentiam et semipotentiam extenuare nititur, quantum ad destructionem personarum Sabellianum est; quantum ad dissimilitudinem et imparilitatem, hoc in sententiam Arii pedibus ire est. Sed haereses istae antiquae et vetustissimae veterum sunt. Quod autem homo dialecticus sic agit de Deo Patre ac Filio, sicut de materia et materiato, cum hujusmodi omnia longe ab illa substantia sint; et quod Filium ex Patre, quasi speciem praedicat ex genere, haec nova haeresis prorsus et propria ejus est, et in hoc, sicut de Paulo dicebant Athenienses, ipse, ut mitius loquamur, novorum deorum annuntiator apparuit in mundo (Act. XVII). Ubi enim jam Trinitas Deus? Ubi personae gignentis et geniti, et ab utroque procedentis? Ubi unitas, de qua dicit Veritas: Ego et Pater unum sumus? (Joan. X.) Etenim destructio personarum, destruit in Deo Trinitatem; dissimilitudo majoris et minoris unitatem. Deus scientiarum, judex conscientiarum, tu scis, tu vides quod mallem me in verbis ejus errare quam ipsum in fide, sed de verbis ejus, nisi alius me doceat, meo sensu saniorem intellectum nequeo eliquare.
CAPUT IV. Jam ad Spiritum sanctum veniamus, quin potius ipse veniat in nos, nec de se aliena nos sapere patiatur, sed per omnia nos faciat consentire veritati spiritus veritatis. De quo plurima quae dicit utinam non diceret, utinam saltem contra semetipsum non scriberet. In eis siquidem quae praemissa sunt, tametsi dicat saepe quod offendit; tamen aliud et aliud dicendo, dat quodammodo intelligi, non se ex diffinito dicere quod dicit. Hic autem absque omni velamento simulationis tam libere currit sententia, ut omnino etiam defendere velle videatur quod dicit. Dicit ergo: "Spiritus quasi a spirando dictus. Unde et Veritas dicit: Spiritus ubi vult spirat. Et Propheta convenienti metaphora spiritum Domini distinguens spiritum oris ejus ipsum appellat (Psal. XXXII); ideoque ipso nomine suo procedere ex Deo Patre et Filio, potius quam gigni, declaratur. Benignitas quippe ipsa, quae hoc nomine declaratur, non est in Deo potentia sive sapientia, cum videlicet ipsum benignum esse, non sit in aliquo potentem esse, sive sapientem, sed haec ejus bonitas magis secundum ipsum charitatis affectum, sive effectu, accipienda est. Charitas autem, teste beato Gregorio, minus quam inter duos haberi non potest. Nemo enim, ait, ad semetipsum habere charitatem dicitur, sed dilectione se in alterum extendit, ut charitas esse possit. Procedere ergo Dei est sese in aliquam rem per affectum charitatis quodammodo extendere, ut eam videlicet diligat, ac se ei per amorem conjungat. Cum itaque tam Filius quam Spiritus sanctus ex Patre sit, hic quidem genitus, ille procedens, differt in eo processio a generatione, quod is qui generatur ex ipsa Patris substantia est, cum ipsa, ut dictum est, sapientia ipsum esse habeat, ut sit quaedam potentia: ipse vero charitatis affectus magis ad benignitatem animi, quam ad potentiam attineat. Unde bene sapientia, ex potentia, Filius ex Patre esse dicitur, hoc est, ex ipsa Patris substantia esse; Spiritus vero, quamvis ejusdem sit substantiae cum Patre et Filio, etiam Trinitas ipsa homousion ojmoouðsion, id est unius substantiae praedicatur, minime tamen est ex substantia Patris et Filii, quod esset ipsum ex Patre Filioque gigni; sed magis ab ipsis habet procedere: quod est Deum se per charitatem ad alterum extendere quodammodo. Nemo enim sibi ipsi benignus esse potest; sed alteri. Tunc vero Deus qui nullius indiget, in se per benignitatem remaneret, si sibi benignus esse posset, aliquod sibi beneficium impendendo.
Haec est theologia magistri Petri de Spiritu sancto; hoc de eo praedicat: et utinam non contra eum! Ad libitum suum summae sibi essentiae format effigiem; a forma vero fidei ab apostolis tradita, a Spiritu sancto per ipsos formata et omnibus commendata fidelibus, aufert quae vult, apponit quae vult, nova faciens omnia, nova verba, nova dogmata, quorum nonnisi ipse sibi auctor est. Cavendum autem quod quasi impropriis sublatis de fide sacris nominibus Patris et Filii et Spiritus sancti, credentes sibi primo irretire nititur ratione nominum aliorum, quorum quasi rationabili consequentia inducat eos in novitatem sensuum suorum. Si enim secundum regulas et formam fidei, et evangelicam et apostolicam disciplinam, agatur de Patre, et Filio, et Spiritu sancto, quae nobis nomina ipsa Veritas dictavit cum dixit: "Baptizantes in nomine Patris et Filii, et Spiritus sancti (Matth. XXVIII), repente in divina essentia fides et intellectus unitatis uno veritatis radio dissipat omnem hanc undecunque collectam caliginem erroris. Sicut enim jam supra dictum est, cum praedicamus Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, exprimimus veritatem Trinitatis, cum vero adjicimus, Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus, fides indubitata deitatis format in cordibus nostris veritatem summae et individuae unitatis. Nolo ergo recedere a nomine bono, in quo baptizatus sum, in quo Christianus sum designatus; nec prorsus loqui scio de Deo, sive audire, sive intelligere aliquid, nisi in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. De potentia vero in Deo, sive sapientia, sive benignitate, hoc solum credo et certus sum, quod omnipotens Deus Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus sanctus; et sicut ipse dicere solet, omnisapiens Pater, omnisapiens Filius, omnisapiens Spiritus sanctus, omnibenignus Pater, omnibenignus Filius, omnibenignus Spiritus sanctus; hi tres unum sunt, unus potens, unus sapiens, unus bonus Deus, qui est benedictus in saecula. De semipotentia vero in Deo, quam ipse dicit esse in Filio; et nulla potentia, quam praedicat in Spiritu sancto, tam procul semper sit, quod dicit, a corde meo, quam procul esse constat ab omnipotente Deo. Ut ergo ad ea quae dicit de Spiritu sancto respondeamus quod ipse dederit Spiritus sanctus, primo de ipso ejus nomine dicamus: "Spiritus, ait, sanctus a spirando dictus est. Unde et Dominus dicit: "Spiritus ubi vult spirat (Joan. III). Et propheta congruenti metaphora spiritum Domini distinguens, spiritum cum oris Domini appellat dicens: "Et spiritu oris ejus omnis virtus eorum (Psal. XXXII).
Nos ergo dicimus quod a Patribus accepimus, scilicet quod a subtiliori natura et digniori Deus spiritus dictus est, dicente Domino: "Deus spiritus est (Joan. IV). Cum ergo Pater etiam sit spiritus, et sanctus; Filius quoque spiritus, et sanctus, oportuit censeri aliquo nomine quod commune esset amborum, ipsum, qui communis est, et communitas est amborum; et commune amborum, quidquid commune est eorum; charitas, amplexus et osculum, bonitas, suavitas et gaudium, et ut totum concludam, divinitas amborum. Quod non ego ex me, sed beatus Augustinus hoc dicit [Aug. De fide et symbol. c. 9.] : "Deus etiam, inquit, "spiritus est. Non dixit, Spiritus Dei est, sed Deus spiritus, ut ipsa deitas Patris et Filii hoc loco dictus sit Deus, quod est Spiritus sanctus. Congrua vero illa metaphora oris Domini non tam, sicut dicit, valet ad distinguendum inter nativitatem illam ac processionem, quam ad declarandam omnimodam earum similitudinem. Cujus enim oris et legitur et intelligitur esse spiritus Domini, ejusdem et Verbum Dei, ejusdem sapientia Dei, quae dicit: "Ego ex ore Altissimi prodii (Eccli. XXIV). De processione vero, ego, inquit Filius, "processi a Patre, et veni (Joan. VIII). Sequitur theologus, et dicit: "Benignitas quae Spiritus sancti nomine declaratur, non est in Deo potentia, sive sapientia, cum videlicet ipsum benignum esse, non sit in aliquo potentem esse, sive sapientem. Ubi miror, quomodo magis sapientia intelligenda sit potentia discernendi quam benignitas potentia benevolendi. Esto tamen ipsum ipsius sensum prosequamur, et inveniemus quoniam sicut satis superius claruit, quemadmodum et dissimilitudine essentiae et inaequalitate potentiae dissimilem et inaequalem Patri constituit Filium, simili modo, vel potius vastiori dissimilitudinis intervallo dividit a Patre et Filio Spiritum sanctum. Cum enim dicit quia benignitas Dei, quae sancti Spiritus nomine declaratur, non sit in Deo potentia aliqua, sicut ad plenam potentiam quae Pater est, Filius quaedam potentia est, quid hoc est dicere, nisi quod Filius quidem ejusdem cum Patre substantiae sit quodammodo, quod Spiritus sanctus non est ullo modo, qui non potentia, sed benignitas est? Patris enim substantia potentia tam gerendi quam discernendi est, cui Filius sapientia, hoc est potentia discernendi, sicut semipotentia ad potentiam, licet manca quadam beatitudine, tamen utcunque consubstantialis est, Sanctus vero Spiritus cum, nulla prorsus potentia sit, a divinae gloria consubstantialitatis penitus alienus est. Unde etiam sequitur et dicit: "Sed haec ejus bonitas magis secundum ipsum charitatis affectum sive effectum, accipienda est. Hoc est dicere. Quia processio Spiritus sancti, sive potius Dei, qua secundum suae charitatis affectum, qui Spiritus sanctus est, in creaturam suam procedit Deus, non tam substantialis est, quam affectualis. Inde est quod sequitur: "Charitas autem, teste beato Gregorio, minus quam inter duos haberi non potest. Nemo enim, inquit, "ad semetipsum charitatem habere dicitur, sed dilectione se in alterum extendit, ut charitas esse possit. Procedere ergo Dei est sese in aliquam rem per affectum charitatis quodammodo extendere, ut eam diligat, ac se ei per amorem conjungat. Et post pauca: "Nemo, inquit, "sibi ipsi benignus esse potest, sed Deus, qui nullius indiget, in se per benignitatem remaneret, si sibi benignus esse posset, aliquod sibi beneficium impendendo.
Hic Theologus noster palam omnibus est quomodo carnem potius sapiat quam spiritum, hominem quam Deum. Moveri enim affectu, sive in aliquid extendi, quam inconveniens sit incommutabili Deo, luce clarius est. Quod vero Spiritum sanctum quasi definiens, benignitatem Dei in creaturas, sive affectum, dicit: si Spiritus sanctus affectus seu benignitas Dei in creaturas est, non jam tam tertia in Trinitate persona, quam qualitas quaedam Dei est, sicut de Filio Dei sapientia Dei dicit beatus Augustinus [Lib. VI De Trinit.] . "Si, inquit, "Deus Pater ex ea sapientia, quam ipse genuit, sapiens est; filius qualitas ejus est, non proles Super quo, quod beatus Gregorius [Greg. hom. 17, in Ev. de dilectione humana loquitur, non de divina.] de charitate videlicet proximi, hominis ad hominem dicit, ipse ad Deum transfert, quasi ex hoc probans, quod charitatem Deus ad semetipsum, sive in semetipso non habeat, nec charitas Dei charitas sit, nisi per eam in aliud aliquid Deus se extendat. Sed inspectum in semetipso summum bonum intelligendum se praebet pie quaerentibus, non tam secundum affectum quem ad creaturas habeat, ipsum esse, seu dici bonum sive benignum, quam secundum semetipsum, cum Deus bonum omnium bonorum, remotis etiam vel non existentibus omnibus bonis, qui ex eo boni, sive quae ex eo bona sunt, non tamen intelligendum sit in semetipso minus esse bonum, hoc est manus esse quod est, sive etiam potentiam, sive sapientiam, sive benignitatem. Nam neque in hominibus quemquam arbitror in alterum posse esse bonum sive benignum, quem non primo in semetipso secundum bonae mentis statum constiterit esse bonum. Maxime vero in Deo charitas sive bonitas, non in eo quod procedit in creaturam, est, sed procedit in creaturam ex eo sive in eo, quod est. Quod dicit Deum ad creaturam se extendere quodammodo, hoc de Deo nullo cogitandum est modo, qui in omni sua creatura est potius suo modo, quo scilicet modo sicut Deus ubique est. Quod dicit "quia charitas Dei in alium tendit, ut charitas esse possit, nec potest Deus diligere semetipsum, nos dicimus cum multimoda sanctarum auctoritate Scripturarum, et secundum ipsam fidei rationem, quia nusquam Deus diligendo se extendit, qui non diligit nisi semetipsum. Et cum se diligit, hoc est, est quod est; quoniam sicut ipse suum bonum, sic ipse sibi sua dilectio est. Cum autem diligit hominem, hoc est dignum eum efficit cui infundat dilectionem suam Spiritum sanctum, ut de ipso et in ipso homine Deus rectissime et misericordissime diligat semetipsum. In quo cum spiritus hominis Spiritui sancto afficitur; unus cum eo spiritus efficitur, et in eo ipso quod diligitur, diligit, quia cum Deus in homine diligit se, hoc est quod hominem diligit in se, hoc est quod homo diligit Deum, et quod homo in Deo est, et Deus in homine. In quo nequaquam Deus homini, sed homo Deo afficitur, cum sicut dicit Apostolus, in hoc a Deo efficitur. "Qui enim, ait Apostolus, "in hoc ipsum nos efficit Deus (II Cor. V).
Non ergo Deus procedendo extenditur ad hominem per benignitatis affectum, id est per Spiritum sanctum, sed bene affectus homo in Spiritu sancto colligitur et assumitur ad Deum, et sit quod legitur. "Quia Domini est assumptio nostra (Psal. LXXXVIII). Sicut enim Verbum Dei Patris non est prolatum, sed natum, ut sit qui est Filius, sic non recedit, cum procedit, qui est Spiritus sanctus. Semper quippe Filius in Patre est, de quo nascendo est, semper Spiritus sanctus in Patre et Filio, de quibus procedendo est. Sunt in Patre Filius et Spiritus sanctus, in quantum quod ille est, et ipsi sunt, sunt de Patre, alter nascendo, alter procedendo, in quantum a Patre habent esse quod sunt; est Pater in utroque, in quantum hoc est, quod illi sunt. Hic humiliter ei erat petendum, ut acciperet, quaerendum pie ut inveniret; pulsandum, ut aperiretur ei. Ipse vero transilit, et quasi ex sententia diffinit, ac dicit: "Procedere Dei est sese in aliquam rem per affectum charitatis extendere. Non ergo est processio Spiritus sancti, sed Dei; qua agit Deus in creaturam per affectum charitatis suae, hoc est per Spiritum sanctum. Non ergo est, cui de Patre ac Filio procedere, esse est; quia non ipse a Patre et Filio, sed potius per eum ipsi procedunt in creaturam, et, sicut jam supra dictum est, Spiritus sanctus non tam tertia jam in Trinitate persona, quam qualitas quaedam habitusve Dei ad creaturam est. Amplius. Si processio Dei, sive etiam Spiritus sancti, sicut ab eo diffinitum est, in creaturam tantummodo est; remota ergo creatura processio non est, et plurimum bonorum nostrorum eget ut sit, cui procedere esse est. Cogitari autem potest creaturam non esse, quae aliquando non fuit; et in arbitrio Conditoris est, quandiu sit: cogitare vero Spiritum sanctum non procedere, hoc est esse, prima fronte blasphemum est. Sed est utique; et haec processio, qua procedit Deus per Spiritum sanctum in creaturam; est autem in Deo non secundum affectus, sed secundum effectus, quibus sit in creaturam, ut sit scilicet creatura ipsa, sive ut bene sit; quia causali bonitate ab aeterno in ea processione vita est, qua Spiritus sanctus a Patre procedit et Filio, et procedendo Spiritus sanctus est. Est autem ibi praescientiae virtute, et gratia praedestinationis, fit autem in tempore in creaturam, cum Spiritus sanctus ubi et quando vult spirat. Est enim processio in Deo altera naturae, altera gratiae. Quae natura est, aeterna ibi est; propria ejus est, cui semper a Patre et Filio procedere est, etsi nulla sit omnino creatura, quae vero gratiae est, et ipsa ibi, sicut dictum est, aeterna est, et communis totius Trinitatis est; sit autem per Spiritum sanctum, non quasi per affectum, sed cum, secundum effectus suos modo quo supra dictum est, bonitas Dei se exhibet in creatura. Illa est Spiritus sanctus propria de Patre et Filio, ista fit per Spiritum sanctum cooperante Patre ac Filio. Illa siquidem Deus est; haec autem mirificum Dei opus est.
Deinde in eis quae sequuntur, quando arguitur, et quaeritur ab eo unde hoc habeat quod cum Spiritum sanctum pariter nobiscum de Patre et Filio procedere confiteatur; adjicit, "sed non ex ipsa ejus substantia: quaerit et ipse vicissim unde habeamus et nos quod ex ipsa eorum substantia eum procedere praedicamus. Utique ex eo quod tam nos quam ipse, eum ex Patre et Filio procedere confiteamur. Et enim procedere ex ipsis quid est, nisi procedere ex eo quod sunt? Quid enim sunt? Deus. Procedit ergo Deus de Deo, Spiritus sanctus de Patre et Filio, unus cum eis Deus. Utique, ait, sed non ex ipsa eorum substantia. Et recurrens ad philosophicum praesidium suum, tria, inquit, sunt in aereo sigillo, aes, sigillum, hoc est sigillabile, quasi aptum ad sigillandum et sigillans. Sigillum autem ex aere est, ex ipsa aeris substantia, videlicet quia ut sigillum sit, necesse est in hoc assumi ex aere aeris quiddam. Sigillans vero ex aere et aereo sigillo procedit, et ab utroque habet esse, sed non ex ipsa eorum substantia; ex qua scilicet nihil assumitur, ut sigillans sit. "Sic, inquit, "Spiritus sanctus a Patre et Filio est: verumtamen non ex ipsa eorum substantia est, vel procedit. Scilicet sicut assumitur ex aere, ex ipsa aeris substantia, aes quoddam, ut suo modo formatum sigillum sit, sic de potentia Dei est sapientia tam gerendi quam discernendi, ut nativitas in Deo sit, ut Filius sit de Patre, ut genitus sit. Hoc enim, ait, gigni est, esse de ipsa gignentis substantia. Et hoc est, esse de ipsa gignentis substantia; esse de toto quiddam. Sicut ergo aereum sigillum est de toto aere aes quoddam, sic est de potentia sapientia, hoc est potentia quaedam. Hoc ergo quia Spiritus sanctus non habet, nec inter potentias Dei meretur ascribi, sicut dicit theologus noster, quia benignitas Dei, inquit, nulla potentia est. Nec est, ait, de ipsa substantia Patris, quod esset Filium esse, et de Patre gigni; sed secundum propheticam illam metaphoram, de qua supra dictum est, procedit ex ore Dei. Ubi si requisitus quod sit illud os, quae sit illa processio, de quo Spiritui sancto procedere, est esse quod est, ignorare se dixerit, facile ei ignoscendum est. Verum, quodcunque sit illud os, quaecunque illa processio, ex quo, vel per quam uterque, procedit, et habet uterque, tam Filius quam Spiritus sanctus esse quod est, sicut ex Scripturis jam propheticis manifestum factum est, certe in utroque; et ore scilicet et processione, identitas nominum omnimodam exprimit similitudinem rerum, nativitatis scilicet Filii, et processionis Spiritus sancti. Quae utraque; cum Scriptura ex eodem ore Domini altissimi eodem processionis nomine esse perhibeat, tanta sibi similitudine confoederantur, ut, sicut dicit beatus Augustinus, cum uterque a Patre procedat, insolubilis in hac vita quaestio sit, cur non uterque Filius dicatur. Quod autem alter Filius sit, alter Spiritus sanctus, ipse Dominus in mundo manifestavit dicens. "Pater diligit Filium (Joan. III). Et alibi: "Spiritus qui a Patre procedit (Joan. XV). Uterque etiam, sicut jam saepe dictum est, et procedere, et ex eodem ore procedere perhibetur. Porro nativitatem Filii determinans beatus Augustinus, sicut homo potuit, dicit: "Erat Filius atque est, quia ab eo est, qui id quod est semper est. Ab eo autem hoc esse, hoc est a Patre quod est, nativitas est. Esse autem semper, ab eo qui est semper, aeternitas.
Quod etiam exceptis nominibus nativitatis et processionis, similiter de Spiritu sancto praedicandum esse palam est, ut dicamus. Erat Spiritus sanctus atque est, quia ab eo est, qui id quod est semper est. Ab eo autem Spiritui sancto esse, quod est, hoc est a Patre, processio est. Esse autem semper, ab eo qui est semper, aeternitas est. Unde etiam legimus quia Ariani, cum olim principibus hujus saeculi patrocinantibus sive faventibus, Orthodoxorum fidei insultarent, de eo quod Filium natum de substantia Patris praedicarent, urgebant dicentes: Si de Deo natus est, de intra Deum. Si de intra Deum non est, de Deo non est. At contra Orthodoxi dicebant. Absit! Illa enim natura neque extra neque intra habet, neque fides Catholica hoc habet. Sed credimus, propter quod et loquimur, Filium genitum de patre, hoc est, Filium hoc esse, quod Pater est, et a Patre nascendo habere hoc quod est. Quod exceptis nominibus, de quibus supra dictum est, Filii scilicet atque nativitatis, quis etiam in Spiritu sancto dubitet esse praedicandum, ut dicamus similiter Spiritum sanctum procedere a Patre, hoc est, Spiritum sanctum hoc esse, quod Pater est, et procedendo habere a Patre hoc quod est? Et hoc est quod credimus et confitemur Filium ex Patre esse, sive genitum esse ex ipsa ejus substantia, anathema etiam dicimus ei, quicunque ille est qui negaverit Spiritum sanctum similiter a Patre esse sive procedere, hoc est ex ejus substantia. Unde etiam beatus Augustinus in libro De Trinitate in toto illo prolixo opere, quod sicut ipse dicit, juvenis incoepit, senex edidit, in eo quod novus hic theologus invenisse se gloriatur, queritur intellectui suo nunquam se sufficiens potuisse invenire eloquium; ipsumque intellectum suum conatum in hoc semper potius habuisse quam effectum; scilicet ad discernendum, in quo generatio illa et processio differant; cum utraque a Patre sit. Nam processio Spiritus sancti, quae esse praedicatur et a Patre et a Filio, sicut dicit idem doctor, a Patre quidem principaliter est a quo etiam hoc habet Filius nascendo, quod Spiritus ipse sanctus procedendo ab ipso est; ut sit utriusque donum Spiritus sanctus, non conditione doni et dominantium, sed concordia doni et donantium. Propter quod dicit idem praefatus doctor inter illam nativitatem et illam processionem tantam esse similitudinem, ut a nullo hominum in hac vita aestimet inveniri posse certam earum, si qua est, dissimilitudinem, sed in futuro, ait, "videbitur ab eis qui digni erunt; mente contemplante, quod videri hic non potest, ratiocinante. Dicendum ergo est magistro Petro, quia sicut cum talibus aliqua ignorare valde tutum est; sic in ejusmodi inveniendis tales velle praecedere vanum nimis et periculosum est. Dicendum ei quia non frustra tantopere a sanctis Patribus nativitas illa et processio similes esse praedicatae sunt; sed quia secundum modum tam nascendi quam procedendi consimiles sunt. Quod autem videtur esse aliqua in nominibus ipsis dissimilitudo; cum necdum placuerit Deo revelare in mundo, cur vel quomodo hoc sit; patiatur hoc interim solos eos hoc scire, quibus hoc perfecte scire, esse est. Quod vero, sicut jam supra dictum est, queritur nusquam inveniri Spiritum sanctum procedere a Patre et Filio ex ipsa eorum substantia; nos dicimus nusquam potius inveniri non procedere. Procedere enim ex eis, quid est; nisi ex eo quod sunt? Quin potius procedere Spiritum sanctum a Patre et Filio cum dicitur, propria locutio est: cum vero dicitur procedere Spiritum sanctum a Patre et Filio, et additur, ex ipsa eorum substantia, jam figurativa locutio est. Patiatur ergo, obsecro, Spiritum sanctum suam, id est plenam et parem cum Filio ad Patrem Deum habere cognationem; a qua minus philosophico praejudicio eum proscripsit, dicens et scribens "Filium tantae ad Patrem esse cognationis, ut non solum ex eo sit, et ex eo genitus sit; sed etiam ex ipsa ejus substantia; sanctus vero Spiritus ex eo sit, et ex ipso procedat, sed non ex ipsa ejus substantia.
CAPUT V. Et in his omnibus a contumeliis Spiritus sancti non est furor ejus aversus; sed adhuc manus ejus extenta. Dicit enim animum esse Deum, secundum Catonem; Spiritum sanctum animam esse mundi, secundum Platonem. Quod miror quo spiritu ipse dicat de Spiritu sancto, qua praesumptione, qua fiducia, tantam, tam insolitam et inauditam rem de Deo dicere, sive scribere praesumat; cum a nullo hoc penitus auctore habeat, nisi a semetipso, nec ab ipso Platone, quem in hoc praecipue se habere auctorem gloriatur. Bene, inquit, cum animal esse mundum Plato dixerit, ipsum quoque intelligentem hoc est rationale animal, esse perhibuit, secundum hoc scilicet, quod ejus anima quanto caeteris praestantior existit, tanto rationabilius in eo cuncta agit ac disponit; quippe penes quam, sicut penes Deum, sunt causae omnium quae proveniunt, et divina ei omnium naturarum providentia assignatur in qua omnia quae facta sunt, vita sunt, etiam quae mala sunt, quae optime per bonitatem ejus disponuntur. Mundum autem dicit quidquid intra se providentia Conditoris includit; hoc est omnem omnino creaturam. De hoc ergo mundo astruere nititur novus Platonicus ex auctoritate Platonis, quoniam praeter sensuum instrumenta, quae eum habere non necesse sit, cum nulla extra remaneant, ad quae ista habeant opportunitatem aliquam, per Spiritum sanctum universa vis animae in eo consummetur. Addit adhuc multa, quae cum ex Scripturis sanctis non habeant auctoritatem, et in regulis fidei nullam possint habere rationem, ex hoc ipso faciliora nobis sunt ad reprobandum. Sed sensum hunc de anima mundi legimus jam olim a beato Augustino reprobatum; qui forsitan expertus aliquem talia sentientem, dicit, cum de origine animae tractaret, in libro super Genesim ad litteram: "Quod, inquit, scriptum est quia sufflavit Deus in faciem hominis flatum vitae (Gen. 2), de subjecta sibi creatura fecisse Deus animam intelligendus est, in eo quod sufflasse dictus est. Si ergo diceremus Deum tanquam corporei hujus mundi animam, cum ipse mundus esset tanquam corpus unius animantis, recte non eum diceremus sufflando fecisse animam hominis nisi corpoream, de isto aere subjacente sibi ex corpore suo. Nunc vero quia non tantummodo mundi corpus Deo esse subditum dicimus, sed illum solum esse supra omnem creaturam, sive corporalem, sive spiritualem; nec de ipso, nec de corporeis elementis credendus est animam fecisse sufflando. Item: "Fortasse ex aere est anima. Huic elemento flatus competit. Sed noster, non Dei. Unde supra diximus hoc potuisse congruenter putari; si animam mundi tanquam unius maximi animantis Deum crederemus, ut ita eam flaverit de aere corporis sui, sicut nostra de sui. Cum vero Deum constet esse supra omne mundi corpus et supra omnem spiritum quem creavit incomparabili distantia, quomodo id recte dici posset? Item: "Manichaei, qui se Christianos putant, sive putari volunt, eo sunt philosophis gentium in opinione animae detestabiliores, quod animae naturam illi a Dei natura discernunt, isti autem, cum aliud nihil dicant esse animam quam ipsam Dei substantiam, atque id omnino quod Deus est, non trepidant eam tam turpiter commutabilem dicere: ut nullum sit herbae, seu vermiculi genus, ubi eam non esse commistam opinentur.
Item ad Evodium de Trinitate et columba, dicit, nullam omnino creaturam in unitate personae Deo aliquando coaptatam, "praeter solum, inquit, "hominem ex Virgine assumptum, qui quia propter ipsam naturam liberandam ipsa omnia fiebat, in unitatem personae Verbi Dei mirabili et singulari susceptione coaptatus est; permanente tamen Verbo in sua natura incommutabiliter, in qua nihil compositi cum quo subsistat, ulla phantasia humani animi suspicandum est. Adhuc etiam, si anima mundi Spiritus sanctus est, partem eum esse mundi constat, sicut anima hominis pars hominis est. Sed et hoc modo Spiritus sanctus una cum mundo isto persona est; et colendus jam a nobis mundus est, et adorandus, sicut in Christo adoramus hominem in unitate personae Deo conjunctum, de quo scriptum est: "Adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est (Psal. XXVIII). Credimus certe et confitemur, quoniam "Spiritus Domini replevit orbem terrarum (Sap. I); et sicut a principio superferri dictus est aquis (Gen. I), sic jugiter superfertur fluitanti creaturae; vel sicut habet verior Scripturae illius translatio, fovet eam, sicut avis fovet pullos suos; omnia continens ut sint, disponens ut bene sint, ordines suos conservando, dans esse lapidibus, vivere arboribus, sentire pecoribus, discernere hominibus. Sed sicut nusquam deest divina praesentia, et tamen aliter est in hujusmodi creaturis, aliter in sanctis suis; sic etiam Spiritus sanctus spiritus vitae aliter eos vivificat, de quibus dictum est: "Spiritus est qui vivificat (Joan. VI), aliter caetera viventia; aliter eos qui vivunt de ipso, et ipse vita eorum est; aliter ea quae vivunt in semetipsis agente ipso, et qualiscunque anima eorum in eis est. Nam etsi in aliquibus sanctis hominibus, spiritus eorum unus aliquando cum Deo efficitur ex participatione gratiae; procul tamen omnis omnino creatura tam a naturae divinae consortio, quam ab unitate personae cum Deo.
CAPUT VII. Deinde ingreditur causam cum Deo homo ingratus, et astruere velle videtur quod Christus gratis mortuus sit. Quod et scholares ejus quasi ex sententia ejus submurmurant, ex propositis quaestionum calumniis dicentes, si auderet, non fuisse necessarium in mundo Christi adventum. Sicut enim prae manibus habetis, et legere potestis, invadit sacramentum communis salutis, de passione et morte Christi, et quantum in ipso est, destruens et exagitans illud, quasi dissipat et discerpit, et mittens illud in ventum, gladium longe nudat post illud. Si durius hic loquor, ignoscite si durius gemo, ubi gravius doleo. "Sciendum, ait, "est, quod doctores nostri post apostolos in hoc conveniunt, quod diabolus dominium et potestatem habebat super hominem, et jure eum possidebat, ideo scilicet, quod homo ex libertate arbitrii quam habebat, sponte diabolo consensit. Aiunt namque quod si aliquis aliquem vicerit, victus jure servus victoris constituitur. Ideo, sicut dicunt doctores, hac necessitate incarnatus est Filius Dei, ut homo qui aliter liberari non poterat, per mortem innocentis jure liberaretur a jugo diaboli. Sed, ut nobis videtur, nec diabolus unquam in homine habuit jus aliquod, nisi forte Deo permittente, sicut carcerarius, nec Filius Dei, ut hominem liberaret, carnem assumpsit. Ut nobis, inquit, videtur. Melius ergo ipse aliquid asseret nobis, quam in quo omnes doctores post apostolos convenerunt et consentiunt? Meliusne aliquid ei revelatum est, vel ipse per se adinvenit, quam quod nos docuerunt qui a Domino didicerunt? Num sapientia ei profundior? Num sensus acutior? Num vita sanctior? Num auctoritas gravior? "Nobis, ait, "non videtur. Quid si ipsi sapientiae Dei hoc visum est, si apostolo Paulo et caeteris apostolis hoc visum est? Nam in ipsum Dominum quasi invehitur, ac dicit: "Quae necessitas, quae ratio, quid opus fuit, propter redemptionem nostram Filium Dei carne suscepta tot et tantas inedias, opprobria, flagella, sputa, et sicut paulo post dicit, viderit ipse unde acceperit, "spineam coronam capiti ejus usque ad cerebrum impressam, denique ipsam crucis asperrimam et ignominiosam mortem sustinere, et cum iniquis patibulum sustinere? Et in Apostolum: "Quomodo, inquit, "Apostolus reconciliari hominem Deo per mortem dicit Filii Dei (Rom. V), qui tanto plus adversus hominem irasci debuit, quanto amplius homines in crucifigendo Filium ejus deliquerunt quam in transgrediendo ejus praeceptum gustu unius pomi? Et plurima in hunc modum. Et huic homini quid dicemus, qui neque ipsi credit Veritati, neque apostolis, neque doctoribus apostolicis? Possunt quidem contra ea quae dicit multa afferri ex Scripturis authenticis, in quibus simplicibus filiis Dei credentibus, sperantibus, amantibus, de sacramentis salutis humanae elucent testimonia Domini fidelia, sapientiam praestantia parvulis; justitiae Domini rectae recta laetificantes corda, et judicia Domini vera justificata in semetipsa: sed, sicut Apostolus dicit de sapientibus hujus mundi (I Cor. II), haec omnia stultitia sunt illi. Denique videte ad expugnandam veritatem undecunque congestarum aggerem calumniarum, vim et saporem degustate singularum quaestionum per ordinem subsequentium, et sentietis de qua radice prodeant. Erubescit Evangelium Dei, viluit apud eum Christianae fidei simplicitas. Qui utinam vel ea benevolentia legeret Evangelium Dei, qua Platonem legit. Platonem cum legit, ubi eum intelligit, sensum in eo philosophicum magnifice praedicat et extollit, ubi vero non intelligit, vel secundum spiritum hujus mundi secus eum aliquid dicere deprehendit, in meliorem semper partem interpretari conatur. Utinam et in hoc imitaretur Platonem, quem amat, quod ille cum de Deo agit, caute et prudenter edicit, quod ipso revelante aestimando de creatura Creatorem, de eo sentit vel intelligit, caetera cum philosophica reverentia patienter ignorans, inquirentes mittit ad ideas, quas esse dicit in mente summi Dei, in quibus omnium rerum originales species et rationales causas dicit contineri, plus illis deferens quam Petrus deferre velit eis, ad qu Paulus nos mittit, altitudini sapientiae et scientiae Dei, et incomprehensibilibus judiciis ejus, et investigabilibus viis ejus (Rom. II); sensui et consilio ejus, quae omnia investigare et dijudicare nititur per vim humanae rationis! Credit Platoni? Scio quia credit. "Quae, inquit Plato, "fuit causa Dei mundum faciendi? Bonitas sua. Quae, quia bonus, nulli invidit: fecit quam melius fieri potuit. Hoc Seneca de Platone.
Quod dicendo Plato rationabili cautela et philosophica prudentia mundum appellans omnem omnino creaturam, omnium quae in mundo facta sunt breviter reddit rationem, scilicet bona esse, et bene fieri omnia quaecunque fiunt a tam bono Conditore. Dicamus et nos: Quae fuit causa Deo, faciendi novam in Christo creaturam? Bonitas sua. Ideo summe bonus fecit eam, quam melius fieri oportuit. Pro quo si in sapientia Dei "oportuit Christum pati et resurgere, et ita intrare in gloriam suam (Luc. XIV), quid in hoc calumniari potest humanae rationis ingratitudo? Propter quod dicit in propheta: "Ego feci, ego feram, dicit Dominus (Isa. XLVI). Quinimo cum multi praesto essent modi salvationis humanae, omnipotenti et sapienti Deo; cur, sicut dicit beatus Augustinus, hunc recusaret, imo cur non hunc potius prae caeteris omnibus eligeret, ubi de divinitatis gloria nihil omnino est imminutum, et de humilitate et passione Salvatoris tantum in mundo bonum est effectum? Amplecteretur certe et hic communis salutis effectum, nec tam temere vel curiose scrutaretur salvandi modos; si credendo et amando tantum deferret Christo mundi Salvatori, quantum Plato aestimando detulit Deo mundi Creatori. Ait beatus Augustinus: "Potestatem autem in mundo diabolum nimiam habuisse ante adventum Christi, in passione ejus amittendam, ipse Dominus instante hora passionis suae testatus est dicens: Nunc judicium est mundi; nunc princeps hujus mundi ejicietur foras (Joan. XII). Et iterum: "Ecce venit princeps hujus mundi, et in me non inveniet quidquam (Joan. XIV). Nisi enim diabolus potestatem exercendo in mundo esset, nequaquam diceretur, "ejicietur foras. Et nequaquam in Domino quidquam requireret, si in caeteris hominibus nihil haberet. Potestas autem haec diaboli in homine ab illo coepit, quem primo decepit, non quod Deus diabolo in homine dederit potestatem, sed mox, cum peccantem Deus juste deseruit hominem, seductor invasit peccatorem. Primus siquidem homo cum conditus esset liberi arbitrii, hoc est, liberum habens si vellet perpetuam habere cum immortalitate justitiam, sponte consensit inimico suggerenti, cum nondum pateretur quod patiebatur qui dicebat: "Condelector enim legi Dei, secundum interiorem hominem, carne autem legi peccati. Video autem aliam legem repugnantem legi mentis meae, et captivum me ducentem in legem peccati, quae est in membris meis (Rom. VII). Sicque potestas a diabolo est in hominem non jure acquisita, sed nequiter praesumpta, et a Deo juste permissa, qua homo servus ejus factus est a quo superatus est, et illaqueatus laqueis diaboli captivatus est, sicut Apostolus dicit, ab eo ad ejus voluntatem, subaudis faciendam. Sic enim ibi scriptum est: "Ut resipiscant a laqueis diaboli, a quo captivi tenentur ad ejus voluntatem (II Tim. II). Cum enim aeque omnes persequatur, tam justos quam injustos, ipsi soli sub potestate ejus sunt qui secundum voluntatem ejus vivunt. Servitus autem haec servitus est concupiscentiarum, qua vivit homo secundum voluntatem seductoris, cui nemo valet resistere, nisi in regno gratiae. Non autem est sub ejus voluntate, in quo quod vult, non potest efficere.
Huic potestati ante Christi adventum totus pene mundus erat obnoxius, cum servirent ei omnes injusti, nec omnino immunes ab ea erant pauci, qui tunc erant justi; cum a diabolo immisso peccato originali obnoxii omnes mundum hunc ingrediebantur, qui de carne peccati nascebantur, migrantes autem de saeculo justi, cum non essent in tormentis cum injustis et cum diabolo, non tamen erant cum Deo, in quantum in tenebris Deum non videndi detinebantur. Quae vero sit justitia in sanguine Christi, qua justificatur homo apud Deum, et quomodo sit hominis reconciliatio ad Deum per mortem Filii ejus, difficilis quaestio est, non agitanda in tumultu, sed pie et humiliter quaerenda in spiritu. Ipsum etenim est sacramentum, de quo Apostolus dicit: "Et certe magnum est pietatis sacramentum; quod manifestatum est in carne, justificatum est in Spiritu (I Tim. III). Hoc est quod factum est in carne Domini Jesu, sive visu, sive auditu, manifestum factum est omnibus: justitia vero quae per fidem est in sanguine ejus, non nisi in spiritu apparet quibusdam spiritualibus. In quo tamen qui amat non laborat, quia ipso ei amor intellectus est, qui sensum Christi habet (I Cor. II), sicut Apostolus se dicit habere, qui bonum gratiae justificantis sentiendo in Christo Jesu, in semetipso etiam hoc ipsum meretur sentire, nequaquam illud valens sentire in semetipso, nisi prius pleno illuminante fidei sensu sentiat in Christo. Unde et scriptum est: "Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Jesu (Philipp. II). Ipsa quippe est fides, quam sicut Dominus dicit Petro, non revelat caro et sanguis, sed Pater qui est in coelis (Matth. XVI). Unde et alibi dicit ad discipulos: "Sunt de hic stantibus, qui non gustabunt mortem, donec videant Filium hominis in regno suo (ibid.). Stare quippe in fide, multorum est; videre autem in hac vita Filium hominis in regno suo, paucorum: quibus hoc illuminatis oculis fidei revelat, non caro et sanguis, sed Pater, qui est in coelis. Videt autem etiam in hac vita Filium hominis in regno suo quicunque, regnum Christi effectus, et fidei intellectu et amoris affectu, et vitae effectu manens in Christo, ipsumque habens in se manentem, secundum Apostoli praeceptum, novit eum sanctificare in corde suo. Haec fides testimonium est illud fidele, sapientiam praestans parvulis, contemplans in sacramentis suis justitias Domini rectas, recta "laetificantes corda; praeceptum Domini lucidum, illuminans oculos (Psal. XVIII); timorem Domini sanctum permanentem in saeculum saeculi; "judicia Domini vera justificata in semetipsa (ibid.), super omnia quae desiderantur desiderabilia, ut intelligantur; super omne quod dulce est dulcia, cum intelliguntur. In hac fide, cum habetur omni eam habenti, sicut idem dicit Propheta, "rectum est verbum Domini, et omnia opera ejus (Psal. XXXII): nulla in ea quaestio, nulla haesitatio, sed fruens tantum affectus. Procul scandalum crucis, sola ei gloria in cruce Domini nostri Jesu Christi, "qui factus est nobis, sicut Apostolus dicit, "justitia a Deo, et sanctificatio, et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, "Qui gloriatur, in Domino glorietur (I Cor. I). Ipsa intelligit, quae sit justitia in sanguine Christi, quae hominis ad Deum reconciliatio, in quantum in charitate crucifixi homo ille unus efficitur spiritus cum Deo. Haec sapientiam habens in mysterio absconditam, ut manifestum sit omnibus, quoniam res Dei est, non est in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, sed in ostensione spiritus et virtutis, ut non sit in sapientia hominum, sed in virtute Dei. Veritas est, lux est, tenebras odit, sponte venit ad lucem. Nil propter eam simulandum, nil in ea dissimulandum est. De prope spectari amat, propius eam spectat qui purius amat. Res quippe Dei est, cujus proprium esse amari, in hoc maxime dignoscitur, quod quidquid de eo est, amore maxime intelligitur. Reconciliatio vero magistri Petri quam fingit in Deo, et imponit nobis, procul fiat ab ipso, sicut procul est a nobis; tanquam hominis irati et implacabilis, nisi per mortem innocentis Filii, cum, sicut ipse dicit, magis debuerit irasci pro morte injusta innocentis Filii sui quam pro gustu unius pomi. Sed Deus, in quo non est iniquitas, in quo non est, est et non, sed est in illo est, qui fecit ab aeterno cuncta quae futura sunt, et quidquid ab eo factum est in ipso vita est; bona cuncta per quemcunque fiant, a seipso facienda praedestinavit: quorum sicut bona omnia concluduntur intra bonitatem praedestinantis, sic mala nulla effugere queunt ordinem providentiae juste et recte omnia disponentis. Praedestinavit ergo mundum faciendum bonitas Conditoris, et hominem in mundo, ut de homine instauraret ruinam angelicae praevaricationis. Quem cum sponte peccaturum praesciret, cum liberi futurus esset arbitrii, et in peccato ejus periturum genus humanum, rursum praedestinavit faciendum alterum hominem Christum Dominum, qui peccare non posset, cum et Deus futurus esset, et in ipso praedestinavit salvandum et liberandum de genere humano genus Christianum. Ipsi sunt illi duo homines, de quibus Apostolus dicit, alterius debitum in omnes processisse in condemnationem; alterius vero justitiam in omnes homines in justificationem vitae, ut "sicut per unius inobedientiam peccatores constituti sunt multi, ita et per unius obedientiam justi constituerentur multi (Rom. V). Faciens autem Deus primum hominem, liberi eum constituit arbitrii, ut posset et bene velle et male; ut vel bona ejus voluntas meritum apud Deum haberet gratia misericorditer adjuvante; vel si mala esset, meritum et ipsa haberet malivolum gratia juste deserente, et justitia Dei malum ejus in poenam ejus recte ordinante. Factus Adam et positus in paradiso peccavit, et iratus est ei Deus, et factae sunt inimicitiae inter Deum et hominem. Ira Dei cum tranquillitate omnia judicantis justa vindicta fuit peccati immissa peccatori; inimicitiae in Deum et hominem non aliae quam quae esse solent inter justitiam et peccatum.
Cum autem venit tempus miserendi, ad salvandum mundum misit Deus Filium suum, faciens eum hominem propter salvandum hominem. Quem cum Salvatorem mundi praedestinasset, praescivit etiam quod in mundo occideretur, et praedestinavit, quid de ipsa morte ejus ageretur, scilicet salus mundi. Et enim cum peccati auctor peccatum ei persuadere non posset, occidit eum quanto potuit crudelius, poenam peccati infligens non peccatori. Et Dominus qui poterat, si vellet, non mori, quia non homo tantum, sed et Deus erat, et ab omni remotissimus peccato, poenae peccati, hoc est, morti nihil debebat, sponte suscepit mortem, quam violenter se intulisse arbitratus est inimicus, et transtulit in se poenam omnium peccatorum in ipso spiritualiter regenerandorum, sicut Adam peccaverat in poenam omnium de ipso carnaliter generandorum. Transfuditque in omnem Christianae fidei posteritatem originalem justitiam per regenerantem gratiam, sicut in omnem posteritatem carnis peccati Adam transfuderat inficientem tabem orginalis peccati per carnalem generationem, ut viverent aliena justitia filii gratiae, sicut alieno moriebantur peccato filii irae. Sicque in regno justitiae malum non remansit inordinatum, cum in eo qui pro peccatoribus mortuus est, nullum remansit justificati hominis peccatum impunitum, Tantique valuit pretium sanguinis illius innocentis, ut quicunque etiam interfectorum ejus per fidem Christo adhaererent, per indebitam ejus mortem temporalem, aeternam debitam evaderent. Nec, sicut queritur Petrus, sacer ille sanguis diabolo quasi in pretium redemptionis pro homine datur, sed appetenti malitiae est permissus, ut cum in gaudium ejus funderetur, per justificationem ejus innumera multitudo praedestinatorum, ne in gaudium ejus cum eo perirent, ei tolleretur. Nec a Deo Patre quasi ad satisfaciendum est requisitus, cum tamen ei plenissime satisfecerit oblatus. Nam in cooperatione humanae salutis manifeste se declaravit unitas Trinitatis, quando, sicut Apostolus dicit, "Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi (II Cor. V), et Christus in sanguine suo reconciliabat nos Deo, cum effunderetur sanguis ejus, qui per Spiritum sanctum semetipsum obtulit immaculatum Deo, ad emundandum conscientiam nostram ab operibus mortuis, ad serviendum Deo viventi (Hebr. IX). Nam et praedestinatio qua hoc totum ab aeterno praedestinatum est, bonitas Dei, hoc est Spiritus sanctus est, charitas communis Patris et Filii, communis suavitas, communis gratia, communis misericordia: quae, sicut ab antiquo, jugiter superfertur creaturae fluitanti, non indiga voluntate, sed proflua bonitate. Ipsa est de salute hominis voluntas Patris, et obedientia Filii, dilectio Patris et Filii, et divina bonitas ad creaturam suam. Bonitas quippe Patris ad Filium et ad creaturam, ipsa est imperium Patris ad Filium de salute humana, eademque bonitas Filii ad Patrem, qui est Spiritus sanctus, ipsa est in salvando homine, modo quo id fieri oportebat, Christi obedientia.
Cui perfecte affectus homo Christus, novam per eam obtinuit justitiam patiendo poenam peccati sine peccato: quam, cum etiam Deus esset omnipotens et bonus, largitus est Christiano generi, cum humano genere morienti in peccato suo. Erant etenim et ipsi natura filii irae, sicut et caeteri, natura corrupta contagione originalis peccati. In quibus postmodum originali justitia per regenerantem gratiam, multo dignius ac potentius obtinuit regnum quam prius per carnalis concupiscentiae generationem carnalem regnasset in eis veniens ab Adam originale peccatum, cum, qui filii irae erant, filii gratiae effecti in sanguine Christi occultiore mysterii virtute justificati sunt, non solum ab originali peccato, sed ab omni peccato: et insuper accipere merentur Spiritum adoptionis sanctum, testimonium perhibentem conscientiis eorum quod sunt filii Dei. Sicque sublato, hoc est dimisso, peccato, cui justitia inimicabatur, plena facta est Dei et hominum reconciliatio, et finis irae, hoc est justae vindictae in Deo. Fit autem finis vindictae, sed aeternae, eis qui ad aeternitatem regenerantur, manente sententia poenae temporalis ad erudiendam fidem aeternitatis. Unde beatus Augustinus dicit in libro De baptismo parvulorum: "Caro quae primo facta est, non erat caro peccati, qua noluit homo inter delicias paradisi servare justitiam. Unde statuit Deus ut post ejus peccatum propagata caro peccati ad recipiendam justitiam laboribus et molestiis reniteretur. Propter hoc etiam de paradiso demissus Adam contra Eden habitavit, hoc est contra sedem deliciarum, ut significaret quod in laboribus, qui sunt deliciis contrarii, erudienda esset caro peccati; quae in deliciis obedientiam non servavit, antequam esset caro peccati. Sicut ergo illi primi homines postea juste vixerunt, unde merito creduntur per Domini sanguinem ab extremo supplicio liberati, nec tamen meruerunt in illa vita ad paradisum revocari: sic et caro peccati, etiamsi remissis peccatis homo in ea juste vixerit, non continuo meretur eam mortem non perpeti quam traxit de propagine peccati. Tale quid insinuatum est de patriarcha David in libro Regnorum (II Reg. XII). Ad quem cum propheta missus esset, eique propter peccatum quod admiserat, ventura mala ex iracundia Dei comminaretur, confessione peccati veniam meruit, respondente propheta, quod ei flagitium facinusque dimissum sit, et tamen consecuta sunt quae Deus fuerat minatus, ut sic humiliaretur a filio. Unde et si hic dicitur, - Si Deus propter peccatum illud fuerat comminatus, cur, dimisso peccato, quod fuerat minatus implevit? - rectissime respondebitur, remissionem illam peccati factam, ne homo impediretur a percipienda vita aeterna; secuturum vero illius comminationis effectum, ut pietas hominis in illa humilitate exerceretur ac probaretur. Sic et mortem corporis et propter peccatum hominibus Deus inflixit; et post peccatorum remissionem propter exercendam justitiam non ademit. Haec beatus Augustinus.
Deinde magister Petrus propositas quaestiones, sicut legere poteritis, scrupulosas et plenas scandalis indiscussas praeteriens, et multo studio effossam foveam perditionis simplicioribus apertam relinquens, quasi redit ad sensum Catholicum, tanquam immunem se faciens, quicunque ceciderit in eam. Cum enim in dispensatione Mediatoris tria praecipue intelligenda sint fidelibus, scilicet sacramentum redemptionis et reconciliationis omnium, et ad eos qui maxime per superbiam peribant, exemplum humilitatis; et ad eos, quorum amor in terrenis computruerat, provocatio charitatis: primo leviter perstricto, secundo penitus neglecto, tertio totus incumbit, dicens hoc fuisse consilium, et hanc esse causam incarnationis et passionis Domini, ut luce sapientiae suae mundum illuminaret, et ad amorem suum accenderet, tanquam posset provocari homo superbus ad amorem Dei, nisi primo humiliaretur ab amore sui, et nisi prius sacramento redemptionis solveretur ligatus a conditione et vinculo peccati. Ubi cum totum legeritis quod queritur, quod scribit, quod astruit, quod exaggerat, quod solvit, quod docet, quod emendat, vestri sit judicii, utrum secundum praeceptum legis, foveam quam effodit, sic operuerit, ut si cujus bos aut asinus ceciderit in eam, non jure ab eo exigendum sit (Exod. XXI). In quam certe periculosa nimis ruina jam delapsi sunt, qui ex sententia ejus astruere nituntur, si plene auderent, Christum Dominum gratis passum, gratis venisse in mundum. Quibus non est dissimulandum; sed ingerendum periculum suum et ex verbis Apostoli saepius conveniendi sunt dicentis: "Vosmetipsos tentate. Si estis in fide ipsi vos probate. An non cognoscitis vosmetipsos, quia Jesus Christus est in vobis, nisi forte reprobi estis? (II Cor. XIII.) Est autem in eis Christus, quibus placet Christus. Christus illi placet, qui non nisi in fide Christi Jesu sibi placet. Sed non omnium est fides. Unde idem dicit Apostolus: "Si autem opertum est Evangelium nostrum, in his qui pereunt est opertum: in quibus Deus hujus saeculi excaecavit mentes infidelium, ut non fulgeat eis illuminatio Evangelii gloriae Christi, qui est imago invisibilis Dei (II Cor. IV). Necessarius vero in mundo in tantum fuit Christi adventus et passio ejus, ut hoc singulariter modo servandus esset mundus: sed hoc isto potissimum modo faciendum fuit, cum isto potissimum modo congruentius et efficacius faciendum in sapientia sua providentia Dei praeordinasset consilio, quod ipse novit.
CAPUT VIII. Iterum dicit de persona Mediatoris, Deum ab homine secernens, sicut Nestorius: "Sciendum, ait, "est quod licet concedamus quod Christus tertia sit persona in Trinitate, non tamen concedimus quod hanc persona, quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate. Notanda insipientissima loquentis de Deo protervia. "Hoc, inquit, "concedimus, illud non concedimus, tanquam de Christo, sive in Christo nil sit, vel esse possit, nisi quod ille concesserit. Deinde contra illud Psalmi: "Israel, non erit in te Deus recens hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Psal. LXXX), recentem nos in fide nostra Deum habere causatur, si quid in Deo esse, quod ab aeterno non fuerit, profitemur. Haec haeresis proprie Agnoitarum est, quae olim tempore beati Gregorii in Ecclesia apparuit, de qua idem scribens ad Eulogium patriarcham Alexandrinum, sic inter caetera dicit: "Nemo potest esse Agnoita, qui Nestorianus non sit. Sicut enim olim Nestorius nisus fuerat astruere Mariam hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse qeotovkon, hoc est matrem Dei non fuisse, sic et isti, pro eo quod in Evangelio dicitur de die judicii, quia diem illum et horam "neque angeli, neque Filius novit (Marc. XIII); et quia Dominus legitur venisse ad ficulneam, quaerens in ea fructum, et non invenit (Matth. XXI); et quod requisivit de Lazaro, "Ubi posuistis eum (Joan. II), multa dicebant filium hominis ignoravisse. Sed sicut dicit idem doctor, diem judicii Pater solus dicitur scire, quia consubstantialis ei Filius ejus, ex natura quae est super angelos, habet ut hoc sciat quod angeli ignorant. Incarnatus enim Unigenitus Dei, factusque pro nobis homo perfectus, in natura quidem divinitatis novit diem et horam judicii, sed tamen hunc non ex natura humanitatis novit. Quod ergo in ipsa humanitate novit, non ex ipsa novit, quia Deus homo factus diem et horam judicii non nisi per divinitatis suae potentiam novit. Unde et nos similiter dicimus, Christum Filium hominis in ipsa natura humanitatis suae, sed non ex ipsa, secundum eam quam cum Deo habet unionem, tertiam esse in Trinitate personam, quia sicut incarnatus Deus factus est filius hominis propter hominem assumptum, sic assumptus homo factus est Filius Dei propter assumentem Deum. Unde dicit idem doctor in epistola sua: "Diem et horam judicii scit Deus et homo, sed ideo homo, quia Deus est ipse homo. Scientiam vero, quam ex humanitatis natura non habuit, ex qua cum angelis creatura fuit; hanc se hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse cum angelis qui creatura sunt, habere denegavit. Ad quod et nos dicimus, quoniam si in Trinitate, quae Deus est, tres sunt personae quod ipse non contradicit, et Christus Deus et homo una est persona, quod etiam ipsum non contradicit: quam tamen tertiam in Trinitate esse personam nullatenus concedit; jam utique recentem ab eo Deum habemus, quartam scilicet in Deo cum Trinitate personam, et in fide nostra quaternitas potius quam Trinitas nobis proponitur adoranda. Sed sicut dicit beatus Augustinus ad Evodium hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse [August. epist. 102] , "assumpto homine nequaquam personarum numerus auctus est, sed eadem Trinitas mansit. Nos vero, ipsum quem Deus exaltavit, hoc est, si dici fas est, hominem Dominicum, (et dedit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium terrestrium et infernorum hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Philip. II), scilicet ut ab omnibus tanquam Deus adoretur); ipsum, inquam, et nos, et omnis lingua confitetur quia est in gloria Dei Patris: quod non est aliud, quam quia est tertia persona in majestate summae Trinitatis, sed secundum hoc quod et ipse est Dei Filius, hoc est in unitate personae conjunctus vel potius unitus Filio Dei, sicut et Deum Dei Filium natum temporaliter credimus, et passum, secundum eamdem personae unitatem, absque omni calumnia recentis in Deo novitatis.
Propter quod etiam B. Augustinus in libro Retractationum (cap. 19) poenitere se dicit, alicubi se dixisse hoc quod et nos paulo ante manifestandae rei causa diximus, hoc est, "Dominicum hominem, scilicet inquiens, tanquam homo ipse non sit Dominus; qui, sicut ipse alibi dicit, ex quo ipse esse coepit, Dominus et Deus esse coepit. Ubi sicut audire refugit fides Christiana in Christo Deo et homine personae divisionem, sic etiam abhorret divinae substantiae cum humana substantia confusionem, sive commistionem. Unde dicit B. Augustinus in libro De Trinitate et columba, sicut jam supra posuimus: "Nec sonus ille vocis, quo dictum est: hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse Tu es Filius meus dilectus, qui continuo esse destitit, coaptatus est in unitatem personae Patris, nec illa species corporalis columbae (Luc. III) coaptata est in unitatem personae Spiritus sancti, sicut neque ille ignis hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Act. II) qui eumdem Spiritum sanctum demonstravit, et officio significationis impleto mox esse destitit. Sed solus homo, quia propter ipsam naturam liberandam illa omnia fiebant, in unitatem personae Verbi Dei mirabili et singulari susceptione coaptatus est, permanente tamen Verbo in sua natura incommutabiliter, in qua nihil compositi cum quo subsistat ulla phantasia humani animi suspicandum est. Homo enim Verbo accessit, non Verbum in hominem convertibiliter decessit; atque ita Filius Dei simul cum homine suscepto dicitur. Unde idem Filius Dei incommutabilis est, atque coaeternus Patri; sed in Verbo solo. Et sepultus est Filius Dei, sed in carne sola. Item Leo (ep. 11) papa de Christo: "Totus, inquit, "Deus est propter assumentem Deum, totusque homo propter hominem assumptum. Nec tamen Verbum in carnem, sive caro in Verbum mutata est; sed utrumque manet in utroque, et unus in utroque Christus, nec diversitate divisus, nec commistione confusus. Nec alter est ex Patre, alter est ex matre; licet aliter sit ex Patre, aliter ex matre: ex Patre ante omne principium, ex matre in fine saeculorum, ut esset mediator Dei et hominum Jesus Christus, in quo habitaret plenitudo divinitatis corporaliter, quia non assumentis dejectio sed assumpti provectio est: quod Deus illum exaltavit, et dedit illi nomen, quod est super omne hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, et infernorum: et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Philipp. II). Ubi licet una persona sit Dei et hominis, aliud tamen est, unde communis gloria, aliud unde communis est contumelia. Sicut enim in Trinitate Deus Pater et Deus Filius unius substantiae, sed non unius personae, sic in forma Mediatoris Deus et homo sunt unius personae, sed non unius substantiae. "Nec interest, ait S. Leo, "ex qua Christus substantia nominetur, cum inseparabiliter manente unitate personae idem sit et totus hominis filius propter carnem, et totus Dei Filius propter unam cum Patre substantiam. Dicit ergo magister Petrus: "Non concedimus quod Christus haec persona, hoc est, Deus et homo, tertia sit persona in Trinitate."
Nos vero dicimus, secundum praemissas sententias Patrum, quia Christus Deus et homo haec persona, secundum quod Deus est, tertia est in Trinitate persona. Dicet: Ergo, non secundum quod homo est. Utique, sed est ibi etiam homo, propter inseparabilem unitatem, qua una est persona cum Deo. Absit autem ut per hoc recens aliquid asseramus in Deo, cum, sicut Leo papa sentit, et Augustinus consentit, hominem ab aeterno ad hoc praedestinatum, et in tempore beneplaciti Dei in hoc glorificatum, simul dicimus coepisse esse, et Deum esse, cum non sit nisi unus Deus! Sed permanente divinitate Filii Dei in sua natura, sicut dicit B. Augustinus, incommutabiliter, sine omni composito humani phantasmatis, cum quo subsistat, mirabili et incomparabili susceptione in unitatem personae homo ei est appositus, sive aptatus; non prius creatus et postmodum assumptus, sed simul in ipsa assumptione creatus. Et sicut dictum est, simul coepit esse, et Deus esse, sed gratia, non natura, nomine vel persona, non essentiali substantia. Unde dicit Apostolus: "Dedit illi nomen quod est super omne nomen hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Philipp. II). Et B. Augustinus in libro contra sermonem Arianorum: "Hanc unitatem personae Christi Jesu Domini nostri sic ex natura utraque constantem, ut quaelibet earum vocabulum etiam suum impertiat alteri, et divina humanae, et humana divinae, beatus ostendit Apostolus: "Hoc, inquiens, sentite in vobis, quod et in Christo Jesu; qui cum in forma Dei esset, humiliavit semetipsum, etc. hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (ibid.).
Cum ergo Christi nomen sit ex eo quod unxit eum Deus prae participibus suis oleo exsultationis, hoc est quod homo factus humiliavit semetipsum, de ipso tamen eodemque Christo dictum est quia in forma Dei esset, antequam ab illo forma servi esset accepta. Nondum quippe erat filius hominis, sed Filius Dei; cui Patris aequalitas non erat rapina, sed natura. Verum, si quaeramus quis est ille, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, respondetur nobis voce apostolica: Christus Jesus. Ergo et illa divinitas hujus humanitatis nomen accepit. Item si quaeramus quisnam sit factus obediens usque ad mortem; rectissime respondetur: Ille, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo. Ergo et ista humanitas illius divinitatis nomen accepit. Apparet tamen idem ipse Christus geminae gigas substantiae, secundum quid obediens, secundum quid aequalis Deo, secundum quid filius hominis, secundum quid Filius Dei, secundum quid dicit: "Pater major me est hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse (Joan. XIV): secundum quid, "Ego et Pater unum sumus (Joan. V). Propter haec omnia dicimus Mariam theotocon [qeotovkon], hoc est matrem Dei, Christum genuisse Deum et hominem unam personam; hominem, in quantum ex ea esse coepit; Deum, in quantum de ea Deus et homo esse coepit. Sicque ipsam Christi personam tertiam in Trinitate fatemur personam: Deum Filium Dei, in quantum una ipse substantia cum Patre et Spiritu sancto est; hominem filium hominis, in quantum ipse cum Deo Dei Filio una persona est: illum qui ab aeterno natura Deus est; istum, qui ex quo coepit esse, non solum homo, sed etiam ex coessentiae divinae beatitudine gratia Deus est, salva tamen Christianae pietatis cautela, propter vitandam recentis Dei suspicionem, qua supra beatum beatum Augustinum meminimus dixisse, permanere semper Verbum in sua incommutabilitate, in qua nihil esse compositi, cum quo subsistat, ulla phantasia humani animi suspicandum est.
CAPUT IX. Jam ad alia transeamus. Dicit etiam magister Petrus de sacramento altaris, substantia panis et vini mutata in substantiam corporis et sanguinis Domini ad peragendum sacramenti mysterium, accidentia prioris substantiae remanere in aere. Obsecro, ut quid in aere? Quid ibi factura sunt? Nobis vero videtur, si vobis etiam videtur quod accidentia illa, sive prioris forma substantiae, quae, ut puto, non nisi consonus in unum accidentium concursus est, si ibi est, in corpore Domini est, non formans illud, sed virtute operantis in ea sapientiae Dei aptans illud, et modificans, ut secundum ritum mysterii et modum sacramenti, habile fiat et tractabile, et gustabile in forma aliena, quod non poterat esse in propria, agens exterius ut tractari possit, et sumi corporaliter agente interiore gratia, ut sumatur incorruptibiliter, et credenti sapiat, et amantem vivificet et nutriat spiritualiter. Hinc etenim dicit B. Augustinus [August. Tomo primo supplementi, p. 394.] : "Quod videtis in altari, panis est et calix, quod vobis renuntiant oculi vestri: quod autem fides postulat instruenda, panis corpus, calix vero sanguis est Christi. De quibus etiam alibi dicit: "Quia et eadem sunt, et in aliud commutantur, et quia quod in eis exterius sensibus subjacet, in percipiendo consumitur. Unde et dicit in libro contra Faustum [August. Contra Faustum lib. XIX, cap. 16.] : "Quid sunt aliud quaeque corporalia sacramenta, nisi quaedam quasi verba visibilia, sacrosancta quidem, sed tamen mutabilia, et temporalia? Item alibi: "Si ad ipsas res visibiles, quibus sacramenta tractantur, animum conferamus, quis nesciat eas esse corruptibiles? Si autem ad id quod per illas agitur, quis non videat non posse corrumpi? Haec ergo sunt quae nobis videntur de sacramentis divinis, diversis negligentiae sive ignorantiae casibus exposita, non corpus Domini, sicut dicit magister Petrus, quod quidquid accidat in hujusmodi, remotissimum esse credendum est ab omni dignitatis suae injuria.
CAPUT X. Deinde aliam movet quaestionem dicens: "De suggestione diaboli solet quaeri quomodo possit suggerere hominibus, cum nec verbis, nec signis hoc faciat. "Ad quod dicimus, ait, "quia facit haec per physicam rerum, lapidum, vel herbarum, quia sicut in natura quorumdam lapidum est ferrum trahere, vel libidinem exstinguere, ita quidam lapides sunt, vel herbae, quibus libido, ira, et caetera vitia excitantur. Quando ergo diabolus vult suggerere alicui libidinem, vel iram, vel alia vitia, apponit ei lapidem illum, sive herbam, quam scit talem habere virtutem. Hoc ridiculum est, nec nisi ad risum movendum dixisse eum hoc aestimo, vel scripsisse, cum sancti doctores manifeste dicant quia agit hoc spiritualis potius nequitia, spirituali potentia hominibus incognita. Nec enim Judae Satanas lapidem aliquem sive herbam intulit, cum immisit in cor ejus, ut traderet Dominum, vel cum in eum introivit, hoc est, sicut dicit B. Augustinus, totum eum juri suo mancipavit. Ubi etiam miror hominem aliquid sapientem, ad astruendum quod affert de aeris corporibus daemonum, auctoritatem afferre de fabula Salomonis, daemones intra vitreum vas includentis. Sunt adhuc multa, quae in theologia vel philosophia magistri Petri me movent, sed plurima praetermisi, quia nisi vos haec moverint, nec illa moverent. Nunc precor reverentiam vestram per eum, qui in Ecclesia sua speculatores et pastores vos constituit, ut de his interim sic agat prudentia vestra, ut his qui in his scandalizantur satis fiat, qui laesi sunt in fide curentur; qui in Deo vos diligunt et praedicant non erubescant in vobis, sed de vobis in Domino glorientur.
CAPUT XI. Dicit etiam ab Adam originalis peccati trahere nos poenam, non culpam. Ut quid ergo parvuli baptizantur? Sed in baptismo, sicut dicunt Patres, sicut supra sufficienter exposuisse diximus beatum Augustinum, culpa dimittitur: poena ad exercitium vitae hujus manet, quae est mors corporis et caeterae tribulationes vitae hujus.
CAPUT XII. Dicit nullum esse peccatum, nisi in solo consensu mali, et in contemptu Dei, quem habet homo in consensu peccati. Etenim nullam concupiscentiam, nullam delectationem malam, nullam voluntatem malam dicit esse peccatum, sed naturam. "Concupiscere, inquit. "alienam uxorem, sive concumbere cum alterius uxore, non est peccatum, sed solus in hoc consensus et contemptus Dei peccatum est. Et sicut in concupiscentia et delectatione nullum peccatum committi, sic peccatum consensus nullo actu peccati dicit augmentari.
CAPUT XIII. Dicit per ignorantiam nullum fieri peccatum. Dicit quoniam si ideo gentilis sive Judaeus contemnit fidem Christi, quia contrariam eam credit Deo, non peccat. Dicit quia qui ideo martyres occiderunt, quia arbitrati sunt in hoc obsequium se praestare Deo, non peccaverunt. "Propter quod, inquit, "Judaei qui Stephanum lapidaverunt, et Dominum crucifixerunt, non peccaverunt; imo plus peccavissent, si contra conscientiam aestimationis suae ei pepercissent. Dicit concupiscentiam et delectationem carnis non esse in nobis occidendam, sed odiendam, sicut praecipit, inquit, Dominus, patrem et matrem odiendos propter Deum, non occidendos, ut semper habeamus contra quod pugnemus. "Quod enim, ait, "cum labore et certamine bene agitur, hoc est quod coronam et praemium meretur: quod vero cum pace et delectatione, nihil meretur. Hoc docet, hoc scribit moralis magister, parum sciens ut arbitror, et inexpertus, quid sit libertas spiritus. Qui adhuc alia docet, et scribit quam plurima, tam in spiritualibus, quam in moralibus, non minus reprehensibilia vel periculosa, quae prosequi longum esset. Ad reprobandam vero vel destruendam ejus doctrinam cui haec non sufficiunt, nulla sufficient.
Thomas von Morigny (?): Capitula haeresum Petri Abaelardi
(aus: Buytaert, E., M., Petri Abaelardi Opera Theologica II, in: Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis, Band 12, Turnholt, 1969, Seite 473ff.)
ANONYMI CAPITULA HAERESUM XIV PETRI ABAELARDI
I. Horrenda similitudo de sigillo aereo, de specie et genere ad Trinitatem.
1. [Petrus]: "Cum sapientia Dei quaedam sit potentia sicut aereum sigillum est quoddam aes, liquet profecto divinam sapientiam ex divina potentia esse suum habere, ad eam videlicet similitudinem qua sigillum aereum ex aere dicitur esse quod est eius materia, vel species ex genere quod quasi materia speciei dicitur esse, ut animal hominis. Sicut enim ex eo quod est aereum sigillum exigit necessario ut aes sit, et ex eo quod est homo ut animal sit, sed non e converso, ita divina sapientia, quae est potentia discernendi, exigit quod sit divina potentia, sed non e converso."
2. Et post pauca: "Benignitas ipsa, quae hoc nomine" quod est Spiritus demonstratur, non est in Deo potentia sive sapientia."
II. Quod Spiritus Sanctus non sit de substantia Patris.
1. [Petrus]: "Cum itaque tam Filius quam Spiritus Sanctus ex Patre sit, hic quidem genitus, ille procedens, differt in eo generatio ipsa a processione quod is qui generatur ex ipsa Patris substantia est, cum ipsa, ut dictum est, sapientia hoc ipsum esse habeat ut sit quaedam potentia."
2. Et post pauca: "Spiritus vero, quamvis eiusdem substantiae sit cum Patre et Filio, - unde etiam Trinitas ipsa homousion, id est unius substantiae praedicatur, - minime tamen ex substantia Patris est aut Filii; quod esset ipsum ex Patre vel Filio gigni. Sed magis ex ipsis habet procedere, quod est Deum se per caritatem ad alterum extendere quodammodo. Etenim per amorem unusquisque a se ipso ad alterum procedit, cum proprie, ut dictum est, nemo ad se ipsum caritatem habere dicatur, aut sibi ipsi benignus esse, sed alteri. Maxime autem Deus, qui nullius indiget, erga se ipsum benignitatis affectu commoveri non potest ut sibi aliquid ex benignitate impendat, sed erga creaturas tantum."
III. Quod ea solummodo Deus possit facere, vel dimittere, vel eo modo tantum, vel eo tempore quo facit, non alio.
1. [Petrus]: "Hac ratione qua convincitur quia Deus Pater tam bonum genuit Filium quantum potuit, cum videlicet aliter reus esset invidiae, clarum est et omnia quae facit, quantum potest, egregia facere, nec ullum commodum quod conferre possit, subtrahere velle."
2. Et post pauca: "In tantum in omnibus quae Deus facit, quod bonum est attendit, ut ipso boni pretio potius quam voluntatis suae libitu ad singula facienda inclinari dicatur."
3. Item: "Ex his itaque tam de ratione quam de scripto collatis, constat id solum Deum facere posse quod aliquando facit."
4. Et post pauca: "Qui si mala quae fiunt disturbare posset nec id etiam nisi opportune faceret, qui nihil opportune facere potest, profecto non video quomodo peccatis consentiens non esset. Quis enim consentire malo dicendus est, nisi is per quem illud opportune disturbari posset?"
5. Item: "Praedictis itaque rationibus vel obiectorum solutionibus, liquere omnibus reor ea solummodo Deum posse facere vel dimittere [quae quandoque facit vel dimittit], vel eo modo tantum vel eo tempore quo facit, non alio."
IV. Quod Christus non assumpsit carnem, ut nos a iugo diaboli liberaret.
1. [Petrus]: "Sciendum est quod omnes doctores nostri qui post apostolos fuerunt in hoc conveniunt quod diabolus dominium et potestatem habebat super hominem et iure eum possidebat."
2. Et post pauca: "Sed ut nobis videtur, nec diabolus umquam ius aliquod super hominem habuit et iure eum possidebat, nisi fortassis Deo permittente, ut carcerarius; nec Filius Dei ut hominem a iugo diaboli liberaret, carnem assumpsit."
3. Et post pauca: "Quomodo nos iustificari vel reconciliari Deo per mortem Filii eius dicit Apostolus, qui tanto amplius adversus hominem irasci debuit quanto amplius [homines] in crucifigendo Filium suum deliquerunt, quam in transgrediendo primum praeceptum eius unius pomi gustu? Quo enim amplius per homines multiplicata sunt peccata, irasci Deum hominibus amplius iustum fuerat. Quod si tantum fuerat illud Adae peccatum ut expiari non posset nisi ex morte Christi, quam expiationem habebit ipsum homicidium quod in Christo commissum est, tot et tanta scelera in ipsum vel in suos commissa? Numquid mors innocentis Filii [in] tantum Deo placuit, ut per ipsum reconciliaretur nobis qui hoc peccando commisimus propter quod innocens Dominus est occisus? Nec nisi hoc maximum fieret peccatum, illud multo levius potuit ignoscere? Nec nisi multiplicatis malis, tantum bonum facere?" "In quo etiam iustiores facti sumus per mortem Filii Dei quam ante eramus, ut a poenis iam liberari debeamus?"
4. Item: "Cui vero non crudele et iniquum videtur, ut sanguinem innocentis in pretium aliquod quis requisierit, aut ullo modo ei placuerit innocentem interfici, nedum Deus tam acceptam mortem Filii habuit, ut per ipsum universo reconciliatus sit mundo?" "Haec et his similia non mediocrem movere quaestionem nobis videntur, de redemptione scilicet et de iustificatione nostra per mortem Domini nostri Iesu Christi."
"Nobis autem videtur quod in hoc sumus iustificati in sanguine Christi et Deo reconciliati, quia per hanc singularem gratiam nobis exhibitam quod Filius suus nostram suscepit naturam et in ipsa nos tam verbo quam exemplo instituendo usque ad mortem perstitit, nos sibi amplius per amorem adstrinxit, ut tanto divinae gratiae accensi beneficio, nihil iam tolerare propter ipsum vera reformidet caritas. Quod quidem beneficium antiquos etiam patres, hoc per fidem exspectantes, in summum amorem Dei tamquam homines temporis gratiae non dubitamus accendesse."
5. Et infra: "Patet ergo quod consiliurn et causa incarnationis fuit, ut mundum luce sapientiae suae illuminaret et ad amorem suum accenderet."
V. Quod neque "Deus et homo" neque "haec persona" quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate.
1. [Petrus]: "Quando dico "Christus est tertia persona in Trinitate", hoc volo dicere quod Verbum quod ab aeterno tertia persona in Trinitate fuit, tertia persona sit in Trinitate; et ita patet quod locutio figurativa est. Si enim eam propriam diceremus esse, cum hoc nomen "Christus" fidem sonet quod "Deus et homo", tunc talis esset sensus: "Deus et homo est tertia persona in Trinitate"; quod penitus falsum est."
2. Et post pauca: "Et sciendum est quod, quamvis concedamus quod Christus est tertia persona in Trinitate, non tamen concedimus quod "haec persona" quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate."
VI. Quod Deus non plus faciat ei qui salvatur, antequam cohaereat gratiae, quam ei qui non salvatur.
1. [Petrus]: "Sic iterum solet quaeri illud quod a quibusdam dicitur, scilicet utrum omnes homines ita sola misericordia salventur, ut nullus sit qui bonam voluntatem habere possit, nisi gratia Dei praeveniente quae cor moveat et bonam voluntatem inspiret et inspiratam multiplicet et multiplicatam conservet. Quod si ita est ut homo ex se nihil boni operari possit, ut aliquo modo ad divinam gratiam suscipiendam per liberum arbitrium sine auxilio gratiae se erigere, prout dictum est, non possit, non videtur ratio quare, si peccat, puniatur. Si enim non potest ex se aliquid boni facere, et talis factus est qui sit pronior ad malum quam ad bonum, nonne, si peccat, immunis est a culpa? et numquid Deus, qui ita eum infirmum et fragilis naturae fecit, est laudandus de tali creatione? Immo si ita esset, nonne potius culpandus videretur?"
2. Et post pauca: "Quod si ita esset quod homo ad divinam gratiam percipiendam se erigere sine auxilio alterius gratiae non possit, non videtur esse ratio quare homo inculparetur et Deus in gratiam haberetur, sed potius in auctorem ipsius culpa refundenda videretur." "Sed quia ita non est sed longe aliter, dicendum est prout rei veritas se habet. Dicendum est igitur quod homo per rationem, a Deo quidem datam, gratiae appositae cohaerere potest, nec Deus plus facit illi qui salvatur, antequam cohaereat gratiam, quam illi qui non salvatur. Ita enim se habet Deus erga homines quemadmodum mercator qui pretiosos habet lapides venales, qui videlicet exponit eos in foro et aeque omnibus ostendit, et per ostensos desiderium in eis ad emendum excitat. Qui prudens est, sciens se eis indigere, laborat ut habeat, acquirit nummos et emit eos. Qui deses est et piger, etsi desiderium habeat, quia tamen piger est non laborat, etiamsi fortior sit alio corpore, nec emit eos; et ideo culpa sua est quod caret illis. Similiter Deus gratiam suam apponit omnibus, et consulit scripturis et doctorum exemplis, ut per libertatem arbitrii quam habeat, gratiae cohaereant. Qui prudens est, providens sibi in futuro, ex libertate arbitrii quam habet, cohaeret gratiae. Piger vero et carnalibus desideriis implicatum, etiamsi desideret beatificari, tamen quia non vult laborare compescendo se a malis, sed negligit, quamvis per liberum arbitrium possit, cohaerere gratiae, ab omnipotenti Deo negligitur."
VII. Quod Deus nec debeat mala impedire nec possit.
[Petrus]: "In primis videndum est quid sit consentire malo et quid non. Ille quidem malo consentire dicitur qui cum debeat istud prohibere et possit, non prohibet. Si autem debeat et non possit, et e converso si possit et non debeat, non est reus. Si vero nec debet nec potest, multo minus reus censendus est. Et ideo Deus a consensu malorum est alienus qui nec debet nec potest mala impedire. Ideo non debet quia cum res per benignitatem illius eveniat eo modo quo melius possit, nullo modo contra hoc velle debet. Ideo autem non potest quia bonitas illius, electo minori bono illi quod maius est, impedimentum minime parare potest."
VIII. Quod non contraximus ex Adam culpam, sed poenam tantum.
1. [Petrus]: "Sciendum est quod quando dicitur "originale peccatum est in parvis", hoc dicitur pro poena temporali et aeterna quae debetur eis ex culpa primi parentis."
2. Et paulo post: "Similiter dicitur in quo omnes peccaverunt, ideo scilicet quia seminarium omnium erat in illo qui peccavit. Non tamen inde provenit quod omnes peccaverunt, quia non erant, et qui non est non peccat."
IX. Quod corpus Domini non cadit in terram.
1. [Petrus]: "De speciebus panis et vini quaeritur si sint modo in corpore Christi sicut prius erant in substantia panis et vini quae versa est in corpus Christi, an sint in aere? Sed verisimilius est quod sint in aere potius quam sint in corpore Christi, cum corpus Christi sua lineamenta et suam speciem habeat sicut alia corpora humana. Species vero istae, scilicet panis et vini, fiunt in aere sicut et sapor panis et vini fit in ore ad celandum et obtegendum corpus Christi."
2. Et post pauca: "Hic autem quaeritur de hoc quod quandoque videtur esse mucidum, - unde etiam praecipitur ut a sabbato usque ad sabbatum servetur, sicut de panibus propositionis factum fuisse legitur, - a muribus etiam corrodi videtur et de manu sacerdotis vel diaconi in terram cadere, et ideo quaeritur quare Deus permittat ista fieri in corpore suo? An fortassis non ita fiat in corpore, sed tantum ita faciat apparere in specie? - Ad quod dicimus quod revera non est sic in corpore, sed Deus ita in speciebus ipsis propter negligentiam ministrorum reprimendam apparere facit; corpus vero suum, prout ei placet, ubi placet, reponit et conservat."
X. Quod propter opera nec melior nec peior efficiatur homo.
[Petrus]: "Solet quaeri quid a Deo remuneretur, opus an intentio seu utrumque? Auctoritas autem videtur velle quod opera a Deo aeternaliter remunerentur. Ait namque Apostolus: Reddet Deus unicuique secundum opera sua, et Athanasius ait: "Reddituri sunt de factis propriis rationem" ; et paulo post ait: "Et qui bona egerunt, ibunt in vitam aeternam, qui vero mala, in ignem aeternum" Nos vero dicimus quod sola voluntas a Deo aeternaliter remuneretur, sive ad bonum sive ad malum, nec propter opera vel peior vel melior efficitur homo, nisi dum operatur fortassis in aliquo eius voluntas augmentetur. Nec est contra Apostolum vel alios auctores, quia cum Apostolus dixit: Reddet unicuique etc., ibi effectum pro causa posuit, opera scilicet pro voluntate seu intentione."
XI. Quod non peccaverunt qui Christum ignoranter crucifixerunt, et quod non sit culpae adscribendum quidquid fit per ignorantiam.
[Petrus]: "Opponitur de Iudaeis qui Christum crucifixerunt, et de aliis qui martyres persequendo obsequium se putabant praestare Deo; et de Eva etiam dicunt quod non egit contra conscientiam quoniam seducta est, et tamen certum est eam peccasse. - Ad quod nos dicimus quod revera illi simplices Iudaei non agebant contra conscientiam, sed potius zelo legis suae Christum persequebantur nec putabant se male agere, et ideo non peccabant. Nec propter hoc aliqui eorum damnati sunt, sed propter praecedentia peccata, merito quorum in istam caecitatem devoluti sunt. Et inter istos erant electi illi pro quibus Christus oravit dicens: Pater, dimitte illis quia nesciunt quid faciunt. Nec oravit ut hoc peccatum eis dimitteretur, cum hoc peccatum non esset, sed potius peccata praecedentia."
XII. De potestate ligandi et solvendi.
1. [Petrus]: "Illud quoque quod in Matthaeo legitur Quodcumque ligaveritis super terram etc., sic intelligendum est: Quodcumque ligaveritis super terram, id est in praesenti vita, erit ligatum et in caelis, id est in praesenti ecclesia."
2. Et post pauca: "Huic sententiae qua dicimus Deum solum dimittere peccata, Evangelium videtur obviare. Ait namque Christus ad discipulos suos: Accipite Spiritum Sanctum. Quorum remiseritis peccata remittuntur eis. Sed nos dicimus quod hoc dictum est solis apostolis, non etiam successoribus eorum."
3. Et statim subditur: "Si quis tamen successoribus eorum convenire hoc dixerit, ad modum supra dictae auctoritatis hanc quoque exponere debet."
XIII. De suggestione, delectatione et consensu.
1. [Petrus]: "Sciendum quoque quod suggestio non est peccatum illius cui suggestio fit, nec delectatio etiam sequens suggestionem, quae delectatio inest ex infirmitate et memoria voluptatis quae est in impletione illius rei quam adversarius suggerit; sed solus consensus qui et contemptus Dei dicitur, in quo peccatum consistit."
2. Et post pauca: "Nec dicimus quod voluntas faciendi hoc vel illud nec etiam ipsum opus sit peccatum, sed potius, ut superius dictum est, ipse Dei contemptus ex aliqua voluntate."
XIV. Quod ad Patrem proprie vel specialiter pertinet omnipotentia.
[Petrus]: "Si potentiam tam ad naturam subsistendi quam ad efficaciam operationis referamus, inveniemus ad proprietatem personae Patris proprie vel specialiter omnipotentiam attinere quod non solum cum ceteris duabus personis aeque omnia efficere potest, verum etiam ipse solus a se, non ab alio, existere habet, et sicut habet ex se existere, ita etiam ex se habet posse."
Thomas von Morigny (?): Disputatio catholicorum patrum adversus dogmata Petri Abaelardi
(Aus: PL Band 180, Guillelmi Abbatis S. Theodorici Opera, Spalte 283ff.)
MONITUM DOMNI TISSIERI
Hanc Disputationem Andreas a Quercu, noster Manrique, et alii, Guillelmo a S. Theodorico tribuunt. Verum supra Guillelmi legitimum partum unico libro contentum protulimus, Gaufrido Carnotensi et S. Bernardo scriptum, quo errores Abaelardi nondum eis cogniti declarantur. Hoc autem alterum opus tribus libris distinctum et praesuli Rothomagensi nuncupatum, editum est, postquam S. Bernardus Petri Abaelardi errores insectatus est; et hic se inique a sancto Patre impetitum in Apologia adversus eumdem scripta mendaciter calumniatus est. Hic ergo noster abbas anonymus beatum Bernardum tuetur, et demonstrat verbis Abaelardi adductis errores ei a sanctissimo Patre imputatos, vere ab ipso traditos et evulgatos. Horum autem abbatum, Guillelmi scilicet et anonymi hujus testimoniis, imo verbis Abaelardi, quae ipsi referunt, refutabitur calumnia eorum qui B. Bernardum contra Petrum Abaelardum disputantem, larvas duntaxat et chimaeras dicunt insectatum, non doctrinam, quam ille tueretur. Quae injuria in sedem apostolicam, et in concilium Senonense, coram quibus capitula librorum Abaelardi lecta sunt, et ab eis damnata, redundat. Qui tanta facilitate S. Patrem ignorantiae damnant, et Abaelardum absolvunt, in tam pravum judicium forsan inducti sunt ex lectione responsionis ejusdem Abaelardi, ante 30 annos cum aliis quibusdam ejus operibus editae, in qua errores sibi scriptos damnat, et suos esse inficiatur. Verum responsio illa potius inscribenda erat, Retractatio errorum Petri Abaelardi, quam Responsio contra calumnias objectorum, cum Guillelmus, et anonymus abbas sententias ejusdem Abaelardi fuse referant, errores de quibus accusabatur apertissime continentes. Nec quemquam moveat, quod in operibus Abaelardi nuper editis non reperiantur illi errores, nam libri illi qui hos continebant, non sunt typis excusi. Illi enim caeteris operibus, quibus admisti fuissent, perniciem certam attulissent. Porro initium illius disputationis non edidimus. Primus enim quaternio deest exemplari, quod unicum reperitur, et illud fuit olim bibliothecae Claraevallis, atque in ejus initio haec verba jam olim scripta sunt. Deest unus quaternus, qui habuerit obedientiam librorum requirat. At non solum non repertus est ille quaternus, sed etiam codex ille e bibliotheca illa sublatus: quem Andreas a Quercu vivens possedit, et ego illum ipsum exscripsi. Adverte hunc anonymum in tertio hujus operis libro illam Abaelardi sententiam refellere, qua statuebat omnibus gratiam Dei offerri. Verum haec non Abaelardi propria est, sed scholasticorum doctorum communis, imo et Patrum; quam inter caeteros egregie tuetur Prosper Augustini discipulus in libris De vocatione gentium: qui etiam illam ad parvulos sine baptismo decedentes extendit. Sane nec Guillelmus, nec S. Bernardus hanc sententiam in Abaelardo damnarunt; imo ipsi eam passim docent. Pelagianismi quidem Abaelardum insimularunt, quod diceret nos viribus liberi arbitrii posse bona agere, etc. Sed hac de re iterum in adnotationibus nostris infra.
LIBER PRIMUS.
(Deest principium, ut jam monuimus: in eo autem quod superest, refutatur dogma Abaelardi, potentiam soli Patri, sapientiam Filio, benignitatem Spiritui sancto haeretico sensu tribuentis.)
"Si tam evangelica quam apostolica dicta discutiamus, juxta ipsius locutionis proprietatem intelligimus, ea quae ad potentiam pertinent, Patri specialiter ascribi, ut hinc quoque aperte colligi possit, vocabulo Patris omnipotentia ipsa specialiter designari. Ait quippe Filius: Quae Pater posuit in sua potestate (Act. I) , non, quae Filius et Spiritus sanctus." Et infra de eodem: "Cum ait Apostolus, ipsum a mortuis resurrexisse per gloriam Patris (Rom. VI) , innuitur, magis ad personam Patris pertinere, juxta ejus, ut dictum est, proprietatem, ea quae potentiae sunt, ascribenda esse; sicut Filio, ea quae ad animi rationem vel sapientiam pertinent, sicut judicare est, quod discretionis est. Unde scriptum est: Pater omne judicium dedit Filio (Joan. IV) ; quia sapientiae cedit potentia in discussione judicii, ubi aequitas magis examinanda est, quam vis potentiae exercenda." Et infra: "Ut ex supra positis jamdudum specialiter nomine Patris divina potentia declaratur; sic nomine Filii sapientia significatur. Est autem divina sapientia quaedam, ut ita dicam, potentia ipsius Dei." Et infra de Spiritu sancto: "Benignitas ipsa, quae nomine Spiritus sancti demonstratur, non est aliqua in Deo potentia, sive sapientia, ut videlicet ipsum benignum esse, sit esse potentem, vel sapientem: sed haec ejus bonitas magis secundum ipsum charitatis affectum vel effectum accipienda est." Haec autem eodem ordine verbis eisdem, licet locis diversis, sicut hic posita sunt, ab antiquo serpente per eum in diabologia illa evomita sunt. Quis unquam Arius, quis Eunomius, quis alius hieresiarcha de Deo tam male sensit, tam male scripsit? Quid agitis, o nostrates philosophi? Cur oculos avertitis? O nobilissimi juvenes, o mundi flores, o aurea scientiae saecularis vasa; cur talia discitis, cur dicitis, cur scribitis? Utinam magistri vestri scripta vana tantummodo essent, non tam perniciosa! Apostolica sanctio est, omne quod non est ex fide, peccatum est (Rom. XIV) . Quid est ergo, quod destruit fidem? Sed ne diutius olidum coenum removentes nauseam incurramus, relegamus superiora. Dicit, quod Pater est omnipotentia. Verum est, hic nulla quaestio est. At quod specialiter adjungit, suspectus mihi factus est, venenum portat. Vult enim, quod Pater habeat omnipotentiam quamdam, quam Filius non habeat, id est, quod Pater potest esse a seipso, Filius non potest esse a seipso. Ad hanc fallaciam veridica responsione denodandam postea revertemur. Dicit, quod sapientia Patris, quae est Filius, non est omnipotentia, sed aliquid de Patre, id est, quaedam potentia de omnipotentia Patris. Id pluries replicat. Dicit, quod benignitas ipsa, quae est Spiritus sanctus, non est aliqua in Deo potentia vel sapientia; quia aliud est, benignum esse; aliud, sapientem vel potentem esse. Dicit, quia sapientiae cedit potentia in discussione judicii, ubi aequitas magis examinanda est, quam vis potentiae exercenda. Dicit, quod Pater quaedam posuit in sua potestate, quae non posuit Filius, vel Spiritus sanctus. His non tam argutiis, quam mendaciis, sicut ordo propositionis requirit, et Deus, pro quo et de quo loquimur administraverit, respondendum est. Ac primum requiro cur sanctae religionis et magni nominis abbatem insimulet falsa finxisse; quia in theologia sua scripserit, Filium esse quamdam potentiam, Spiritum sanctum nullam. Id enim in Apologia sua, quam contra abbatem Petrus ipse dirigit, se dixisse denegat, scilicet quod divina sapientia quaedam sit potentia Patris, non Filius; et quod amor Patris et Filii nullius, tam eruditum, tam celebrem magistrum, talibus naeniis tam turpiter involutum fuisse. Non debuisse vel idiota quilibet aeriarum aranearum tam floccidis cassibus irretiri. Si enim sapientia Dei est Filius Dei, et e converso; et amor Patris et Filii est Spiritus sanctus, et e converso; sapientiam Patris quamdam potentiam esse, et Filium non esse, et amorem Patris et Filii nullam potentiam esse, et Spiritum sanctum non esse, per me videre non possum.
Licet enim non Pater per Filium, sed Filius per Patrem sapiens sit, Pater enim a nullo, Filius a Patre est, quidquid est; ipse Petrus tamen qualiter de sapientia Patris agat, maxime in Apologia sua manifestat, ubi super hoc capitulum ita dicit: "Sicut ergo sapientia, quam Filium ejus intelligimus, quaedam potentia est, vel facultas omnia discernendi sive cognoscendi, ne per ignorantiam errare possit; sic amor ipsius, sive benignitas, quam Spiritum sanctum dicimus, optima est ejus voluntas, potius quam potestas." Expergiscimini, qui dormitis in lectis eburneis, et lascivitis in stratis vestris, sapientiae saecularis amatores; et videte, quam caeca sit praesumptionis audacia. Hic aperte dicit, sapientiam Dei, id est, Filium Dei, quamdam Dei potentiam esse vel facultatem, omnia scilicet discernendi vel cognoscendi: tacet faciendi, ne omnipotentiam ascribat Filio, cum scriptum sit: Omnia per ipsum facta sunt (Joan. I) : et amorem Dei, sive benignitatem Dei, id est Spiritum sanctum, optimam esse voluntatem, non potestatem. Quid amplius quaeritis? Planum est. Dicit quidem: "Pater est omnipotentia, Filius quaedam potentia, Spiritus sanctus nulla potentia." Cur igitur invehitur pro capitulis his, velut ab eo factis, quem criminatorem suum appellat, in abbatem? Nunc ergo, non voce Judaeorum, sed orthodoxorum judicio simul omnes exclamemus: Reus est mortis (Matth. XXVI) . At coluber ille tortuosus modo reflexus in gyros, modo secundum sententiam judicis, gradiens supra pectus, quantum potest erectus, latebrosissimae ac obscurissimae disputationis antrum ingreditur, et velut in altissima rupe Parmenidis sibilat inaudita; per Apologiam suam theologiam impejorat, novos veteribus errores adjungit, et eos pertinaciter et contentiose, quod haereticum hominem facit, defendere contendit; novitatum amatores, ac simplices auditores, sophisticis importunitatibus eludit; abbatem litteratissimum, et quod majus est, religiosissimum, vocat inexpertum artis illius, quae magistra est disserendi: quasi non legisset in Apostolo quod sapientia mundi stultitia est apud Deum (I Cor. III) . Sed et illud maxime de Apostolo, et in eodem Apostolo: "Videte ne quis vos spoliet per philosophiam et inanem deceptionem, secundum traditionem hominum, et secundum elementa mundi, et non secundum Christum: in quo inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Coloss. II) ."His itaque, pro eo quod capitula illa abbatem finxisse commemorat, excursis, jam nunc ratio nos cogit, ut ad praejacentia mendacia redeamus, et ea non viribus nostris, sed sanctorum Patrum patrociniis discutiamus. Cunctis vero scientibus liquet, quod latet falsitas sub veritate, et quia per se turpis est, semper contegi nititur sub illius umbraculo. Verum est enim, omnipotentia pertinet ad Patrem, quia Pater omnipotens est, et a nullo est: et ut B. Dionysius Areopagita in Hierarchia sua dicit: "Fons Deitatis est Pater;" Filius vero naturaliter est de Patre suo, et Spiritus sanctus de Patre et Filio: sed quod omnipotentiam sic proprie assignat Patri, ut eam vitet assignare Filio vel Spiritui sancto, ut per id scilicet distinctionem personarum faciat, Patris per omnipotentiam, Filii per sapientiam, id est, secundum se quamdam potentiam, Spiritus sancti per nullam vel potentiam, vel sapientiam, quia per benignitatem solam, venenum est, error est, haeresis est; et ut verbis magistri sui, de quo plus justo gloriatur, utar, fallacia est. Neque enim habet aliquam omnipotentiam Pater, quam non habeat Filius; quia quidquid habet Pater, habet et Filius; quia de omnipotente est Filius omnipotens. Alioquin verum non est illud evangelicum, ubi Filius dicit ad Patrem: "Omnia mea tua sunt; et omnia tua mea sunt (Joan. XVII) ." Aequalis enim est Patri per omnia Filius secundum divinitatem; licet quod est, de eo sit; quia de Deo Deus natus est, quae ipse, non ipse; et ubi est naturalis aequalitas, ibi aequalis et naturalis est potestas. Videamus si assertioni huic sanctorum Patrum concinat auctoritas. Hilarius ille splendidissimus Galliarum sol, et haereseos Arianae praecipuus et validissimus oppressor, in libro VII De Trinitate dicit: "Non ambigitur, quin aequalitas nihil differat. Aequalitas vero nunquam ibi esse contradicitur, ubi unio est, nec tamen illic reperitur, ut differat. Ita similitudinis aequalitas nec solitudinem habet, nec diversitatem; quia omnis aequalitas nec diversa, nec sola est." Et in eodem paulo post: "Itaque Filius in natura Patris eadem est, cui omnia posse naturae est." Et noster Aristoteles B. Augustinus, similiter in libro VII De Trinitate: "Ergo et Pater ipse sapientia est, et ita dicitur Filius sapientia Patris, id est ut quemadmodum lumen de lumine, et utrumque verum lumen, sic intelligatur sapientia de sapientia, et utraque una sapientia. Ergo et una essentia, quia hoc est ibi esse, quod sapere. Quod enim est sapientiae sapere, et potentiae posse, aeternitati aeternum esse, justitiae justum esse. Pater igitur et Filius simul una essentia, et una magnitudo, et una veritas, et una sapientia, et una omnipotentia." Videtisne, o Parisienses academici, quod proprie, id est ad distinctionem personarum, omnipotentia soli Patri non debeat ascribi? Sed ne aliqua, vel parvissima dubitationis nebula remaneat, videte, quid in octavo ejusdem operis libro magister idem de re eadem prosequatur: "Ea, inquit, dicuntur proprie in illa Trinitate distincte ad singulas personas pertinentia, quae relative dicuntur ad invicem, sicut Pater et Filius, et utriusque donum Spiritus sanctus. Non enim Pater Trinitas, aut Filius Trinitas, aut Trinitas donum. Quod vero ad se dicuntur singuli, non debet dici pluraliter, tres, sed una ipsa Trinitas, sicut Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus; Deus bonus Pater, bonus Filius, bonus Spiritus sanctus, et omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus; nec tamen tres dii, aut tres boni, aut tres omnipotentes, sed unus Deus, bonus, omnipotens, quod est ipsa Trinitas."
His attestationibus sufficienter, quantum arbitror, ostensum est, quod omnipotentia proprie Patri soli non debet ascribi. Sed video quid Petrus hic velit et in quibus dumetis opinionis novae se inferat, quantum Deus dat, intelligo. Profitens in superioribus quod verum est, quia aequaliter Patri Filius omnipotens est, quantum ad operationis effectum; idcirco tamen specialiter omnipotentia Patri attribuitur, quia non est aequaliter ei Filius omnipotens modo quodam, id est, quantum ad subsistendi modum. Id trahere videtur a quodam Maximo, quem puto Graecum fuisse, quem et Joannes Scotus usque ad haeresim imitatus est. Talibus hoc in loco Petrus verbis utitur: "Quidquid ad omnipotentiam attinet, non solum quantum ad operationis effectum, verum etiam quantum ad subsistendi modum, Patri tanquam proprium debet attribui, ut tale sit scilicet, quod Maximus dixerit, quod Pater per ingenitam Deitatem omnipotens sit." Ac si aperte dicat: Per hoc quod Deus est, et ingenitus, eum utroque modo omnipotentem esse. Ergo et omnipotens est, quantum ad operationis effectum, sicut et Filius, et Spiritus sanctus; et omnipotens est quantum ad subsistendi modum; quod non possunt esse Filius, nec Spiritus sanctus; quia Pater potest esse a seipso, quod Filius non potest, nec Spiritus sanctus. Diversus ergo est, secundum te, in illa simplici essentia subsistendi modus. Subsistit enim Pater eo modo, ut habeat proprie hanc omnipotentiam, quam non habeat Filius, vel Spiritus sanctus. Huic falsiloquio Senecae scitum aptari potest: "Quidquid adinventitium est, fundamento caret." Si enim ita est, fallit vel fallitur, qui dicit in Evangelio: "Ego et Pater unum sumus (Joan. X) ." Ego, et Pater, et sumus, ad personarum proprietatem, unum ad essentiae pertinet unitatem. Sed non fallit, quia veritas est; nec fallitur, quia sapientia est, et omnipotentia: non qui Pater, sed quod Pater. Non est igitur in illa simplici essentia diversus subsistendi modus, ubi ejusdem naturae est, quidquid ibi est; et tantus Deus est solus Pater, quantus Pater et Filius et Spiritus sanctus; quia unaquaeque persona sigillatim perfectus Deus, et tota simul Trinitas nonnisi unus Deus. Augustinus in lib. VI De Trinitate: "In rebus, inquit, corporeis non tantum res una, quantum tres simul; et plus aliquid sunt duae, quam una res. Caeterum in summa Trinitate, quae Deus est, tantum est una, quantum tres simul; tantum est una, quantum duae, et in se infinita sunt. Ita et singula sunt in singulis, et singula in omnibus, et omnia in omnibus, et unum in omnibus. Qui videt hoc vel ex parte, vel per speculum et in aenigmate, gaudeat cognoscens Deum, et sic Deum honoret, et gratias agat. Qui autem non videt, tendat ad videndum per pietatem, non per caecitatem ad calumniandum etiam quia unus est Deus, sed tamen Trinitas." Haec Augustinus ad conterendos novos fidei inimicos, et ad ostendendam individuae unitatis incomprehensibilem sublimitatem, fortiter atque fideliter disseruit. Claret igitur, nisi his qui superbiae et contentionis spiritu insipiens et impoenitens cor habent, thesaurizantes sibi iram in die irae et revelationis justi judicii Dei; claret, inquam, diversum subsistendi modum ibi non esse, ubi principaliter et ineffabiliter unum et verum est esse. Denique nihil aliud est rei essentia, quam res ipsa; et, teste Augustino, Deus relative non subsistit, sicut relative dominatur. Ut enim in lib. VII De Trinitate dicit: "Omnis res ad seipsam subsistit, quanto magis Deus, si dignum est, ut dicatur Deum subsistere." Et quoniam in Deo nihil aliud est, sapientem esse vel potentem esse quam esse, sicut in superioribus et ratione, et tanti doctoris eruditione potenter et patenter declaratum est, inconveniens dictum est de Deo, et Pater potest esse a seipso: nam est a seipso, quod Filius non est, quia Filius a Patre est. Videte quod turbatus, vel turbare volens sit, qui de re etiam non simplici dicit. Res ista potest esse res ista. Sed ne verbosus sim, et per me, praesertim talis in talibus deficiam in me, ad praecellentissimum doctorem, Augustinum dico, revertor. Homo ille Dei scribit ad sanctum Evodium, qui eum de quibusdam rebus obscurissimis epistolis interrogaverat; in quibus, ut sibi videbatur, probaverat ratione, cogi Deum esse; et velut flumen repletum aquis in secunda epistola ad eumdem Evodium prorupit in haec verba: "Habes, inquit, in libro De vera religione quem si recoleres atque prospiceres, nunquam tibi videretur ratione cogi Deum esse, vel ratiocinando effici, Deum esse debere: quando quidem in ratione numerorum, quam certe in usu quotidiano habemus, si dicimus, septem et tria debent esse decem, minus considerate loquimur. Non enim decem debent esse, sed decem sunt. De quibus itaque rebus recte dicatur, quod esse debeant, sive jam sint; sive jam non sint, satis, quantum aestimo, disputavimus in eis libris, quos commemoravi. Homo enim sapiens esse debet: si est, ut maneat; si non est, ut fiat. Deus autem sapiens non esse debet, sed est." Similiter potens non esse debet, sed est: sicque de omnibus. Omnia enim quae in eo sunt, nihil aliud quam ipse sunt; sed hic modus loquendi nostrae congruit infirmitati. Hinc Hilarius De Trinitate: "Per id quod habet Deus, ipsum illud significat habendo; quia non humano modo ex compositis Deus est, ut in eo aliud sit, quod ab eo habetur, et aliud sit ipse qui habeat; sed totum quod est, una est natura, perfecta scilicet et absoluta et infinita, et non ex disparibus constituta, sed vivens ipsa per totum." Haec Petrus non vidit, qui confidens in viribus ingenii, et in adinventionibus suis sibi placens (valde vero stulto homini placet, qui sibi placet), sanctorum Patrum per humilitatis ac fidei semitam gradientium elimatam doctrinam contempsit: et ob id justo judicio Dei in hujus obscurissimae caliginis caecam foveam projectus est, ut sentiret, doceret, scriberet, quatenus quoniam Pater a seipso esse potest, quod Filius non potest, ideo omnipotentiam debere Patri specialiter ascribi; Filio non ascribi, sed quamdam potentiam; Spiritui sancto nullam, quia benignitatem solam. Stupeo, dum haec scribo, et omnia viscera mea contremiscunt. Deum testor et angelos ejus, quoniam qui mendacia haec ob eruditionem legunt, nisi resipiscant, filii perditionis sunt: et eorum qui fabricatores mendacii, et cultores perversorum dogmatum fuerunt, sortem maledictionis elegerunt, et aeternae damnationis sibi acquirunt. Sed quoniam de falsiloquio hoc, quo suo supra dicto modo Petrus omnipotentiam Patri specialiter ascribit, piis lectoribus, ut arbitror, satisfactum est: fidei et auctoritatis lumine praeeunte inspiciamus et reliqua.
Sequitur non minor perversitas, nec minoris pestilentiae morbus, cum velut ex saeculari fornace scholasticis suis furfuream scoriam ministrat, et vanitates evomit, imo insanias mendaces; mentiens de Filio Dei, in quo est salus mundi. Dicit enim quod sapientia Patris, quae est Filius Dei, non est omnipotentia, sed aliquid de Patre, id est quaedam potentia de omnipotentia. Sed ut luce clarius intueamur, quod pessima, quod detestanda doctrina haec, imo fallacia, non doctrina sit, superiore disputatione debemus adjuvari, et luminosis auctoritatibus eorum qui Deum vident, et cum eo regnantes in perpetuas aeternitates lucent, ad depellendas has tenebras adjuvari. Est etenim indissimilis et consubstantialis Patri Filius secundum divinitatem per omnia; licet ex eo sit quod est: quod nihil aliud est, quam natum esse unum de uno, verum de vero, totum de toto, coaeternum de aeterno; et sic de ipso, quod sit in ipso; ubi non est essentiae diversitas, sed personae proprietas. Non est igitur Filius quaedam potentia de omnipotentia; imo est omnipotentia de omnipotentia. Non est, inquam, aliquid de Patre, quia licet sit alius quam Pater, non tamen est aliud quam Pater. Hinc Hilarius in lib. VII De Trinitate: "Deus, inquit, Filius qui est, non est aliud quam Deus. Nam, cum audio, et Deus erat Verbum (Joan. I) , non dictum solum audio verbum, sed demonstratum intelligo esse quod Deus est: et res significata a substantia est, cum dicitur, Deus erat. Esse enim non est accidens nomen, sed subsistens veritas, et manens causa, et naturalis generis proprietas." Idem, in libro ejusdem operis tertio: "Patrem autem in Filio, et Filium in Patre esse, plenitudo divinitatis in utroque perfecta est. Non enim diminutio Patris est Filius, nec Filius imperfectus a Patre est." Idem de eodem in libro IV: "Unus est ergo ab uno, neque praeter innascibilem Deum innascibilis Deus alius est; neque praeter unigenitum Deum unigenitus Deus quisquam est, ac sic uterque Deus: cum inter unum et unum, id est ex uno unum, divinitatis aeternae non sit secunda natura." Et in septimo: "Tenet itaque nativitas eam, ex qua subsistit, naturam; et Filius Dei non aliud quam quod Deus est, subsistit." Sed et hoc apertius in octavo: "Hoc, inquit, Ecclesia intelligit, hoc Synagoga non credit, hoc philosophia non sapit, unum ex uno, et totum ex toto Deum et Filium; neque per nativitatem deesse, quod totus est, neque hoc ipsum totum non secum nascendo tenuisse." Et in duodecimo: "Tua res est, Filius tuus et unigenitus tuus est, non portio, non protensio, non secundum efficientiarum opinionem nomen aliquod inane; sed Filius ex te vero Deo Patre Deus verus, et a te in naturae tuae ingenitae genitus potestate." Videtisne ergo, o purpurati juvenes, vel vos saltem, o cucul Deus Filius natus sit ex Patre? Fides quae supra firmam petram fundata est, invadi quidem, sed moveri non potest.
Sed ne tantorum multiplicitate verborum sermo noster silvescat, et severis vilescat judicibus, jam et nunc quod ejusdem perditionis praeruptum teneat iter, de Spiritu sancto loquens, inexploratum non relinquam. "Benignitas," inquit, "ipsa, quae est Spiritus sanctus, non est in Deo aliqua potentia, vel sapientia; quia aliud est, benignum esse; aliud est, potentem esse; aliud sapientem esse." Cur legitis hoc, o insani? Quis nisi delirus haereticus et a Deo traditus in reprobum sensum, audet talia dicere, praesertim defendere? Quis de consolatore orphanorum Christi, quis de vero doctore apostolorum Christi, quis de illuminatore sanctarum animarum, quas introducit in omnem veritatem, tam impie mentitus est? "Qui dixerit blasphemiam in Patrem aut Filium, remittetur ei; qui autem dixerit in Spiritum sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futuro (Matth. XII) ." Ad Spiritum namque sanctum, quia donum est, pertinet proprie peccatorum remissio. At istud proprie non est Petri, sed Augustini; quia non est ad personae distinctionem, sed ad ostensionem; quia quod Pater et Filius peccata dimittunt, per suam bonitatem, hoc est per Spiritum sanctum dimittunt, id est, non ex debito, sed gratuito dono. Apostoli vox est: "Ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia (Rom. XI) ." Quasi diceret. Ex Patre, per Filium, in Spiritu sancto. Eorum enim et natura eadem est et operatio. "Ex ipso," namque "et per ipsum, et in ipso," voces sunt unam eamdemque substantiam significantes, quod Apostolus clausula subsequenti patentissime declaravit: "Ipsi," inquit, "non ipsis, gloria in saecula saeculorum. Amen." Emersit ab inferis nuper alter Macedonius, qui callidis disputationibus intentus praedicaret, Spiritum sanctum non esse Deum. Si enim omnipotens non est, Deus non est: quia si Deus est, omnipotens est; quippe qui ubi vult spirat, qui scrutatur arcana Dei, qui replet orbem terrarum, qui apostolos inebriat, qui Ecclesiam fecundat, qui peccata relaxat, qui unus atque idem spiritus, dividens singulis prout vult, charismata dispensat. Haec non creaturae, sed Creatoris opera sunt. Igitur Spiritus sanctus non creatura, sed Creator est; quia quidquid est, aut Creator, aut creatura est. Si igitur Creator est, omnipotens est, omnisapiens est, si ita dici potest, et quidquid in illa ineffabili simplicique natura intelligendum est; aeternus, immortalis, incorruptibilis, immutabilis, vivus, sapiens, potens, sanctus, justus, bonus, beatus, creator. Augustinus in lib. V De Trinitate: "Si," inquit, "quidquid in se manet, et gignit et operatur aliquid, principium est ejus rei quam gignit, vel ejus quam operatur, non possumus negare Spiritum sanctum recte dici principium; quia non eum separamus ab appellatione Creatoris: et scriptum est de illo, quod operatur, et utique in se manens operatur. Non enim in aliquid eorum quae operatur, ipse mutatur et vertitur."
Et expositis his, quae juxta Apostolum operatur, idem Augustinus concludit sic: "Quis tanta potest operari, nisi Deus? Sicut igitur Filius Dei semper de Deo natus semper est Deus; sic et Spiritus sanctus de Patre et Filio semper procedens, semper est Deus." Idem Augustinus in libro eodem De Trinitate: "Semper procedit Spiritus sanctus, et non ex tempore, sed ex aeternitate procedit: sed quia sic procedebat, ut esset donabile, jam donum erat, et antequam esset cui donaretur. Aliter enim intelligitur, cum dicitur donum, aliter cum dicitur donatum. Nam donum potest esse et antequam detur: donatum autem, nisi datum fuerit, nullo modo esse potest." Et in libro contra assertiones Arianorum: "Inde Spiritus sanctus audit, unde procedit. Scit enim Dei Verbum procedendo inde, unde nascitur Verbum, ita ut sit communiter Spiritus et Patris et Verbi." Et in lib. VI De Trinitate: "Quapropter etiam Spiritus sanctus in eadem unitate et aequalitate substantiae consistit. Sive enim sit unitas amborum, sive sanctitas, sive charitas; sive ideo unitas, quia charitas; et ideo charitas, quia sanctitas: menifestum est, quia aliquis duorum non est, quo uterque conjungatur, quo genitus a gignente diligatur, genitoremque suum diligat; sintque non participatione, sed essentia sua, neque dono superioris alicujus, sed suo proprio, servantes unitatem Spiritus in vinculo pacis. Ita sunt illa tria, Deus unus, solus, magnus, sapiens, sanctus, beatus, omnipotens, benignus." Et infra: "Spiritus sanctus commune est aliquid Patris, et Filii, quidquid illud est. At ipsa communio consubstantialis et coaeterna est. Quae si amicitia convenienter dici possit, dicatur; sed aptius dicatur charitas." Et S. Hilarius in libro XII De Trinitate: "Creaturae nomen ne in sancto Spiritu quidem tuo patiar, ex te profecto, et per Filium misso." Sane san doctrina praeeunte satis in omnium in fide S. Trinitatis regeneratorum communi confessione, rationisque simul et auctoritatis attestatione, liquido propalatum atque confirmatum est Spiritum sanctum Deum esse. At Deum esse, hoc est, unum esse, simplex esse, verum esse, imo esse. Sic enim Moysi jubetur: Haec dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos (Exod. III) . Mentitur ergo in caput suum, et justae sibi damnationis parit interitum, qui in illo aeternaliter, veraciter, simpliciter, ineffabiliter uno esse, dicit aliud benignum esse, aliud sapientem esse, aliud potentem esse. Augustinus in libr. V De Trinitate: "Hoc est Deo esse, quod est, magnum esse." Eadem causa nec tres magnos dicimus, sed unum magnum; quia nec participatione magnitudinis, sed seipso magnus est; quia ipse est sua magnitudo. Hoc et de bonitate, et de aeternitate, et de omnipotentia, et de sapientia Dei dictum sit. Et in VI: "In Deo eadem bonitas quae sapientia, et omnipotentia, et magnitudo, et eadem veritas est illa omnia; et non est ibi aliud beatum esse, aliud omnipotentem esse, aut magnum esse, aut sapientem esse, aut verum aut bonum esse, aut omnino esse. Nec quoniam Trinitas, ideo triplex putandus est." Haec ille coelestis seminiverbius in libris illis; et in aliis operibus suis multifarie prosecutus est, quae nos brevitati servientes praeterimus ex industria. Veruntamen ne videar invehi vehemens in Petrum, cui strictissima familiaritate conjunctus fui, quam ferreo falsitatis cuneo veritatis viscera dissecare nitatur, videatur. In Apologetico, id est excusatorio, secundum se, secundum quod verum est, accusatorio suo, ventilat istam sententiam, de qua loquimur, his verbis: Amor itaque Dei, inquit, sive bonitas, est optima ejus voluntas faciendi optime, vel disponendi, ut diximus, omnia, non potentia faciendi vel disponendi, illa. Nusquam enim, sive in nobis, sive in Deo, amor vel benignitas debet dici potentia, cum nequaquam amare vel benignum esse, sit potentem esse; cum saepe hi qui magis diligunt, vel benigniores sunt, minus possint implere quod volunt, et minus sint potentes, qui plus sunt benevoli; divites affectu, pauperes effectu.
Arreptitii verba sunt haec. Quid enim de nobis ad illam eminentiam? An divinitatis incomprehensibilis immensitas comprehensibili creaturae parvitate poterit includi? Sed bene, quod me non latet, quod se non contegit. Dicit aperte: "Nusquam enim, sive in nobis, sive in Deo, amor vel benignitas dici debet potentia." Quam absurdissimum sit id de Deo sentire, superiora proclamant, et alia quam plurima, quae nunc huc inducerem, nisi taedium lectoribus ingerere pertimescerem. Nullus antecessorum suorum tam miserabilis pestilentiae morbo laboravit. Nec hoc solum contentus est, ut de divina mentiatur essentia, nisi et de operatione Trinitatis ejusdem noxiis involvatur erroribus. Versatur circa idem, et saepius ebullit, ut omnipotentia specialiter ascribatur Patri, quia quaedam Pater posuit in sua potestate, quae non ipse Filius, vel Spiritus sanctus. Hoc trahere videtur a libro Actuum apostolorum, ubi interrogantibus discipulis, quando Dei Filius restitueret regnum Israel, respondit: "Non est vestrum, nosse tempora vel momenta, quae Pater posuit in sua potestate (Act. I) :" quasi divinae Scripturae non sit consuetudo notissima his qui Deum diligunt, et pane hyperousio, id est supersubstantiali, cibo videlicet evangelico, qui non perit, animas suas pascunt, ut quod facere dicitur una persona, faciat simul tota Trinitas sancta. Apostolus dicit, quod Pater "proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum (Rom. VIII) ." Nunquid et Filius non tradidit seipsum? Tradidit plane. Nam idem Apostolus de Filio dicit: "Qui dilexit me, et tradidit semetipsum pro me (Galat. II) ." Rursus Filius dicit ad Judaeos: "Solvite templum hoc, et in triduo suscitabo illud (Joan. II) ." Nunquid non Pater suscitavit Filium? Sed Apostolus testatur, quod Pater suscitavit Filium. Et Petrus in Actibus apostolorum dicit: Quomodo "eum Deus suscitavit a mortuis, solutis doloribus inferni (Act. II) ." Et quod Spiritus sanctus ubi vult spirat, non est extraneum a Patre et Filio; quia quidquid Spiritus sanctus potest, a Patre et Filio potest; a quibus esse habet, quod est. Quorum igitur una essentia est, eorum una potestas est, una voluntas et operatio. Augustinus in lib. XIII De Trinitate: "Omnia ergo," inquit, "simul et Pater et Filius et amborum Spiritus pariter concorditer operantur. Hoc fide, hoc orthodoxorum auctoritate proclamatum est.
Sed dicet, quia Christus dicit in Evangelio, quod diem judicii neque angeli, neque Filius hominis scit, sed Pater solus (Matth. XXIV) . In maxima fuit Arianorum haereticorum calumnia, ne Filius haberet cum Patre aequalitatem, cum quo non haberet aequalem scientiam. Quorum Dominici gregis pastores optimi, qui circa caulas ovium suarum sagaciter ac fortiter excubabant, omnia cornua confregerunt, et vespertinorum luporum ora viriliter obturaverunt. Sanctus Hilarius multo subtilior et acutior caeteris disputatoribus ecclesiasticis in lib. IX De Trinitate hujus occasione quaestionis multa prolixius exsequitur, de quibus hic pauca supposita sufficiunt. "Loquitur, inquit, Deus ad Abraham dicens: - Clamor Sodomae et Gomorrhae impletus est, et peccata eorum magna valde. Descendam ergo et videbo (Gen. XVIII) , si secundum clamorem eorum venientem ad me consummabuntur; sin autem, ut sciam. - Habes ergo nescientem Deum, quod tamen non nesciebat. Nam cum peccata magna valde sciat esse, et rursum descendit, an consummata sint, et si nondum consummata sint, ut sciat, intelligimus eum scire quae nescivit; sed tamen scire, cum tempus sit ad agendum. Scire ergo Domini, non est, ignorantiae demutatio, sed temporis plenitudo. Exspectatur enim adhuc, ut sciat. Et cum non possimus id de eo intelligere ut nesciat, cum tamen adhuc exspectetur ut sciat, necesse est, ut quod sciens nescit, et nesciens scit, nihil aliud quam vel loquendi dispensatio sit, vel agendi." Et de eodem in fine libri ejusdem: "Non ergo quia nescire se diem et momentum Filius dicit, nescire credendus est; sicut neque cum secundum hominem flet aut dormit, aut tristis est, Deus obnoxius esse aut lacrymis, aut timori, aut somno, confitendus est. Sed, sicut salva Unigeniti in severitate secundum carnis infirmitatem, fletum, somnum, inediam, sitim, lassitudinem, metum, pati, necesse est; sic secundum hominis naturam, diei atque horae professus esse intelligatur inscitiam." Et Ambrosius in libro De fide, ad Gratianum imperatorem: Ergo, inquit, "qui fecit omnia quae futura sunt, eo genere quo futura sunt, cognoscit: si hoc de saeculis, multo magis de judicii credendum est die, eo quod cognitionem ejus habeat Dei Filius, tanquam a se jam factae. Sed si quaerimus, qua ratione momenta designare noluerit, inveniemus non ignorantiae esse, sed sapientiae. Nobis enim scire non proderat, ut dum certa in Deo momenta futura nescimus, tanquam in excubiis constituti, et in quadam specula collocati peccandi consuetudinem declinemus, ne nos inter vitia dies Domini comprehendat." Augustinus in libro I De Trinitate: "Secundum formam servi non est doctrina ejus, sed ejus qui misit illum; et de die et hora nemo scit neque angeli in coelo, nec Filius, nisi Pater. Hoc enim nescit, quia nescientes fecit, id est, quod non ita sciebat, ut tunc discipulis indicaret, sicut dictum est ad Abraham, - Nunc cognovi, quoniam tu times Deum (Gen. XXII), - id est, nunc feci, ut cognosceres; quia ipse, scilicet Abraham in illa tentatione probatus innotuit." Hieronymus super Matthaeum, XII, de eodem capitulo: De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli coelorum, nisi Pater solus: "In quibusdam Latinis codicibus additum est, neque Filius, cum in Graecis, et maxime in Adamantii et Pierii exemplaribus hoc non habeatur ascriptum. Sed quia in nonnullis legitur, videtur disserendum.
Gaudet enim Arius et Eunomius, quasi ignorantia magistri gloria discipulorum sit; et dicunt,—Non potest esse aequalis, qui novit, et qui ignorat.—Sed cum omnia tempora fecerit Jesus, hoc est Verbum Dei: Omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil (Joan. I) ; in omnibus autem temporibus etiam dies judicii sit, qua consequentia potest ejus partem ignorare, cujus totum noverit? Denique major notitia Patris, quam diei judicii, et ipse Filius dicit: Omnia quae Patris sunt, mihi tradita sunt (Matth. XI) . Si igitur omnia quae Patris sunt, Filii sunt, qua ratione unius sibi diei Pater notitiam reservavit, et noluit eam communicare Filio? Igitur quia probavimus, Filium non ignorare consummationis diem, causa reddenda est, cur ignorare dicatur. Apostolus super Salvatore scribit: In quo omnes sunt sapientiae et scientiae thesauri absconditi (Coloss. II) . Sunt ergo omnes thesauri in Christo sapientiae et scientiae, sed absconditi sunt. Quare absconditi? Post resurrectionem interrogatus ab apostolis de die, manifestius respondit: Non est vestrum, nosse tempora vel momenta, quae Pater posuit in sua potestate (Act. I) . Quando dicit: non est vestrum scire, ostendit quod ipse sciat, sed quod non expediret nosse apostolis: ut semper multi [incerti?] de adventu judicis, sic quotidie vivant, quasi die alia judicandi sint. Denique et consequens Evangelii sermo idipsum cogit intelligi. Dicens quoque solum Patrem id nosse, in Patre comprehendit et Filium. Omnis enim pater filii nomen est." Harum ergo, post primitias, secundarum columnarum doctrinis et praesidiis, pura puerorum Christi fides suffulta constanter asserit, non ex ignorantia, sed ex providentia et dispensatione salutis humanae Dominum Jesum dixisse, quod diem judicii nesciret.Cum igitur essentiae ejusdem, potentiae ejusdem, sapientiae ejusdem, sint Pater et Filius et Spiritus sanctus, non Pater posuit quaedam in sua potestate, quae Filius et Spiritus sanctus non posuerit; quia non est vera aliqua diversitas, ubi est et in voluntate et in potestate et in operatione vera unitas. Vitandus ergo, et a societate fidelium segregandus, qui tot et tanta fidei nostrae contraria dogmatizat. De propositis autem superioribus vanitatibus et insaniis falsis restat extremum perversitatis incommodum, quo dicit, quia sapientiae cedat potentia in discussione judicii, ubi aequitas magis examinanda est, quam vis potentiae exercenda. Hac in disputatione tam profundo somno soporatus, ac veluti lethargico morbo sepultus stetit; vel ego sic nescio cujus imprecationis infortunio fascinatus et infatuatus sum ut quae sentit, plene investigare non possim. Sic enim recens adinventio et profana vocum novitas est, ut huic calumniae nemo sanctorum doctorum respondisse per me valeat reperiri.
Nec mirum. Non enim praecaverunt, quod unquam exoriri posset, qui diceret in discussione ex tremi judicii, in Domino Jesu Christo, qui est sapientia, et ipsa potentia, et aequitas, et veritas, quod sapientiae potentia cederet; quasi illa recederet, et ista succederet; et quod in illo judicio magis aequitas examinaretur, quam vis potentiae exerceretur. Utrumque namque in judicio illius erit, id est aequitas examinabitur, vel ut magis catholice dicam, manifestabitur, et vis potentiae exercebitur, de quo scriptum est: "Paravit in judicio thronum suum, et ipse judicabit orbem terrae in aequitate, judicabit populos in justitia (Psal. IX) ." Et: "Judicabit orbem terrae in aequitate; et populos in veritate sua (Psal. XCV) ." Non enim in judicio sapientia Dei, vel scientia proficiet, cum libris conscientiarum uniuscujusque apertis liber vitae apertus fuerit, id est divina praescientia, quae novit omnia simul ante constitutionem mundi. Ibi Deus homo, Deus virtus et sapientia, mundum judicabit, justos coronans, reprobos condemnabit. Annon erit ibi potentia, quando qui venit agnus in primo, leo veniet in adventu secundo? Leo rugiet, quis non expavescet? Leo rugiet in peccatorum discussione, qui tacuit agnus in sua passione. "Tacui," inquit per Isaiam, "semper silui, quasi parturiens loquar (Isai. XLII) ." Et per David: "Ignis in conspectu ejus exardescet; et in circuitu ejus tempestas valida (Psalm. XLIX) ." Et per Moysen: "Ignis succensus est in furore meo, et ardebit usque ad inferni novissima (Deut. XXXII) ." Pro furore isto clamabat tremebundus ille in psalmo, qui inscribitur "Pro octava: Domine, ne in furore tuo arguas me (Psal. VI) ." Sicut ergo per humilem sapientiam et sapientem humilitatem facta fuit humana redemptio, sic per sapientem potentiam, et potentem sapientiam fiet extrema discussio. Non enim in Christo Jesu sapientia vel potentia accidentia sunt, cum ipse Christus sit ipsa sapientia, ipsa potentia, ipsa veritas, ipsa aequitas, vita vivorum, et resurrectio mortuorum. Potentia igitur Christi, quam Petrus removet a discussione judicii, maxima tunc erit, cum venerit Christus in majestate sua, et Patris, et sanctorum angelorum; cum virtutes coelorum commovebuntur, cum elementa calore solventur, cum omnes astabunt ante tribunal Judicis, reddituri rationem de eo quod unusquisque gessit per corpus, sive bonum, sive malum; cum videbunt in quem pupugerunt, cum tolletur impius, ne videat gloriam Dei, cum plangent super se omnes tribus terrae, cum dicent montibus: "Cadite super nos; et collibus: Operite nos (Luc. XXIII) ;" cum audient haedi: "Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis ejus (Matth. XXV) ;" cum potentes potenter tormenta patientur, cum vermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur; cum caput iniquorum, potestate seducendi penitus eversa, suis tormentis subjectus perenniter incarcerabitur, cum de damnatione impiorum electi purgabuntur. Claret igitur, quod in judicio potentiae vis exercebitur.
Veraciter ergo potest concludi, quoniam qui hoc contradicit, mentitur. At quoniam diu est, quod harum blasphemiarum contradictionibus inhaesimus, relinquamus arbitrio legentium, quae non per nostram scientiolam, sed per sanctorum Patrum doctrinam disputata sunt: si quid verum diximus, de Deo; sin secus, de nostro est. De erratis ergo non timeamus reprehendi. Nullus enim reprehensor metuendus est veritatis amator. Etenim aut amicus aut inimicus reprehensurus est. Si ergo inimicus insultat ferendus est. Amicus autem si errat, docendus; si docet, audiendus est. Sed quae sequuntur, alterius tomi sumantur exordio.
LIBER SECUNDUS.
Scio, Pater optime, quam immane, quam profundum, et quam proximum sit praecipitationi praecipitium, et quod nullatenus evadere possit impunita stultae praesumptionis audacia. Hoc et sapientium doctrinis, et antiquorum exemplis et praesentium satis exclamatum est. Cumque sit semper et ubique noxia, illa tamen longe prae caeteris infestior habetur atque detestabilior, quae suis viribus nitens, de rebus divinis abdita praesumit inquirere, et saecularis scientiae fastu non plena, sed tumida, lumen fidei sequi, et sanctorum Patrum vestigia contemnit imitari. Non enim per inanem philosophiam, quae de terra est, ut testatur Apostolus (Coloss. II) , sed per eam sapientiam, quae juxta Jacobum "desursum est, primum quidem pudica, deinde pacifica (Jac. III) ," Christianae religionis, id est veritatis, referantur arcana. Cujus sapientiae per Spiritum sermo datus velociter currit, vivus et efficax, penetrabilior omni gladio, et simplicis credulitatis corusco vibramine terrenam tenebrosamque spissitudinem dissecat errorum; non artificio humano, sed potentatu divino. Deus enim "superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (I Petr. V, Jac. IV) . Ad aperiendam regiam paradisi, non auream, non argenteam, sed ligneam clavem summi fabri filius malleis passionum in crucis incude fabricavit. Viam, quae sola est itinerantibus in Jerusalem coelestem, quae sursum est, quae est mater nostra, quae aedificatur in idipsum; in qua non auditur malleus vel securis; in quam non ingreditur hostis; de qua non peregrinatur civis; in qua neque sol, neque luna, sed Christus lucerna est: pretiosissimis virtutum lapidibus Salvatoris humilitas stravit. Haec idcirco dixerim, quoniam dum ecclesiastica sacramenta tractantur, dum de eis tractatur, scientia Platonis et Aristotelis fatiscit argutia, infatuatur ominum peritia prudentium ad illam Scripturam, cujus altitudine superbi irridentur, profunditate attenti terrentur, veritate magni pascuntur, affabilitate parvi nutriuntur. Hac duce vera de Deo novit, qui vere credit. Argumentum mihi est, quod impulsione nulla nutare potest, quidquid veritas dicit in Propheta, in Evangelio, in Apostolo. Vitans igitur praesumptionis periculum, non in humanis adinventionibus, non in meis viribus fiduciam habeo; sed lucis illius ducatu regi volo, de quo dicitur: "Lucerna pedibus meis verbum tuum, Domine (Psal. CXVIII) :" dante Deo, cujus spiritu et fundata et illuminata est. Concipiens ergo ex supradictorum catholica prosecutione bonam spem, in Domino Deo meo fiduciam habeo, quia quod coepit in nobis, perficiet, solidabitque. Exhibitio enim praeteritorum futurorum est certitudo. Securior ergo et alacrior errorum latebras invadam: et eos non meo sensu, sed divinis oraculis, id est orthodoxorum verbis "refellam." Vox enim hominis, quod Seneca dicit, de Deo vera loquentis divinum oraculum est; ac per hoc pestiferos errores et improbandos fideliter expediam, si dederit effectum, qui dedit affectum. Nec id faciam eo ordine quo positi sunt; sed eo quem mihi suggerere dignabitur divina propitiatio. Post tractatum igitur sanctae et individuae Trinitatis, in qua summa nostra beatitudo est, qualiter de incarnatione divini Verbi Petrus sentiat, ipsius verbis aperiam: per quam solam, incarnationem Christi dico, reconciliati in sanguine Filii Dei, accessum habemus ad Patrem suum, et Patrem nostrum, et Patrem luminum. De ea in Theologia sua sic agit per haec eadem verba: "Homo, inquit, res corporea, et membris composita est et dissolubilis est. Deus vero nec corporea res est, nec membris constat, ut dissolvi possit. Deus ergo nec homo, nec caro proprie dicendus est. Alioquin et homo e converso proprie Deus esset dicendus. Unde aliquid creatum, vel quod non semper fuit, concedi oporteret Deum esse, cum videlicet constet, hominem creaturam esse, atque habere initium."
Profitetur hic ore profano, Nestorianae haereseos involutus errore, quod Jesus Christus, secundum quod homo est, non est in Trinitate persona; quia jam aliquid creatum, vel quod non semper fuit, concedi oporteret esse Deum; cum constet hominem creaturam esse, et habere initium. Abhorret ergo, hominem illum Deum esse, quia creatura est, et habet initium. Nam si in Trinitate non est, Deus non est. Sicut enim quidquid est in Trinitate, Deus est, quod nihil est aliud dicere, quam Deum Trinitatem esse, vel Trinitatem Deum esse; sic quidquid in trinitate non est, Deus non est. "Unus autem," ut Apostolus praedicat, "Deus" Pater, "ex quo omnia;" et unus Dominus Jesus Christus, "per quem omnia (I Cor. VIII) ; et unus Spiritus sanctus "dividens singulis prout vult (Rom. XI) ," spirans ubi vult, introducens sanctos in omnem veritatem, quomodo vult. Hic est rex saeculorum, immortalis, invisibilis, solus Deus, vita aeterna. Quisquis aliquid praeter hunc colit vel adorat, eo cultu, qui apud Graecos latria (latrevia) dicitur, idololatra est, serviens creaturae potius quam Creatori, qui est benedictus in saecula. Si igitur Petrus totum Christum adorat, id est, et secundum quod homo est, et secundum quod Deus est; quia Christus, quem Petrus sibi fingit, secundum quod homo est, in Trinitate non est: qui talem adorat, quoniam creaturam adorat, Petrus idololatra est. Si totum Christum non adorat, id est, et secundum quod homo est, et secundum quod Deus est, Petrus Christianus non est. Christus enim divisus non est, et scriptum est: "Adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est (Psal. XCVIII) ," id est terram, id est carnem ejus. Sed immoderato feror impetu, et nimis praeceps sum. Haec enim paulo post investigatione diligentiori perscrutabimur. Oportet enim prius impietatis hujus virus curiosius exprimere, et post ex gazophylaciis eorum qui exspectant mortem, quasi effodientes thesaurum, gaudentque vehementer, cum sepulcrum invenerint, antidotum apponere. Sed antequam veniam ad expressionem illam, pedicam, quam more suo praetendit, si potero, relaxabo. Praeterea enim amicitia familiaris suae artis disserendi, quae juxta Marcianum sub hamata chlamyde colubrum portat, suum quo superius usus est, "proprie" non obliviscitur: per quod cisternas has, in quibus non aquam, sed solum lutum est, aperiat; et in quas stulta ac devia cadant animalia, et moriantur. Haec siquidem illi consuetudo est, ut in propositione aliquid quod novum et velut acutum sit, apponat; quo concesso, velut admirabilis et incomparabilis artifex ecclesiasticae locutionis usum destruat. Sicut enim superiori disputatione per hoc "proprie" omnipotentiam Patri, sapientiam Filio, benignitatem Spiritui sancto ascribit, ut per haec vocabula, quae ibi substantialia sunt, personarum faciat distinctionem, quod minime fieri potest: sic et hic, cum dicit, homo non est proprie Deus dicendus, quia jam e converso proprie diceretur Deus homo, laqueum parat, quem fraude contegit. Videtur namque servare naturarum proprietatem, quod bonum est; quia nec divinitas in humanitatem, nec humanitas versa est in divinitatem. Sed eos, qui illuminatos cordis oculos habent lumine, in quo videtur lumen: (qui enim Filium videt, videt et Patrem) non fallit. Nititur enim ad hoc, ut per suum "proprie" concludat, quia Christus Jesus secundum quod homo est, in Trinitate non sit: quod esse falsissimum sequens sermo declarabit. Non nescius sum, quantum aliter, quia sapienter, hoc vocabulo "proprie" beatus utatur Augustinus in tractatu De Trinitate. Duodecimo enim libro sic dicit: "Sicut ergo unicum Dei Verbum proprie vocamus nomine sapientiae, cum sit universaliter et Spiritus sanctus et Pater ipse sapientia; ita Spiritus proprie nuncupatur vocabulo charitatis cum sit Pater et Filius universaliter charitas." Quam circumspecte ista Augustinus dicit! Veraciter dicere potest cum Apostolo: Nam "arma militiae nostrae non carnalia, sed potentia Deo, ad destructionem munitionum, et omnem altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei (II Cor. X) ." Cum enim dixisset sapientiae nomine Filium, charitatis vero proprie Spiritum sanctum nuncupari, ne per id distinctionem personarum fecisse videretur, solerter adjungit quod universaliter dicatur sapientia et charitas, Pater et Filius et Spiritus sanctus, hoc est ipsa sancta et una Trinitas, et trina unitas.
His itaque dictis, ne suum "proprie" relinqueremus indiscussum: jam nunc ad perforandam latentem putredinem et virus exprimendum, vulneri stylus, animus, manus apponenda sunt. In Apologetico suo responsione sua super hoc capitulum furiis exagitatus Petrus insanit, et sic nimis intemperanter invehitur in hominem Dei, ut non eum loqui quae loquitur, sed per eum Satanam, qui transformat se in angelum lucis, asseveret. Ibi post venerabilis abbatis exprobrationem, per haec eadem verba, quod gestabat in pectore venenum effudit: "Cum me arguis, inquit, quod non dico, quia Deus et homo una sunt in Trinitate persona, patenter te id sentire profiteris. Quod quantum sanae fidei contrarium sit, volo tuum errorem recognoscere. Non enim Deus et homo duae istae naturae, sive singulae, sive simul accipiantur, una dici possunt in Trinitate persona." Et infra. "Non igitur homo ille a Verbo assumptus aliqua de tribus illis in illa aeternitate personis dicendus est; sed Verbum ipsum, cui est unitus. Si autem de Deo et homine singulis non est dicendum, quod sint ibi aliqua persona, multo minus de illis duabus simul naturis dici convenit. Non enim illae duae naturae aliquid aeternum possunt esse, cum una earum careat aeternitate." Et infra: "Id solum, quod semel fuit in illa Trinitate, semper in eadem permanet persona, et nihil novum in eamdem Trinitatem incidit, quia nec recentem Deum fas est existimari." Haec pluries replicat, et verba multiplicat usque ad taedium. Et se judice superior, dum pueriliter insultat, non cavet praecipitium. Denique dum epilogat, non celat timorem, propter quem irreligiose pavidus incidit in errorem. Sic enim dicit: "Modis omnibus cavendum est, ne tale quid ibi astruamus esse, quod semper ibi non fuerit; nec aliquid temporale in illa constituamus esse, quod semper ibi non fuerit; nec aliquid temporale in illa constituamus aeternitate, nec aliquid compositum in illa simplicitate, nec aliquid corporeum in illa incorporalitate, nec aliquid novum in illa antiquitate." Ecce in quantam perfidiae voraginem ductu suae familiaris in praeceps abiit: qui sic in Christo videt naturarum proprietatem, ut non attendat personae unitatem; et Nestorianam faecem sequens, sic dividit Christum, ut secundum id solum quod Verbum est, in Trinitate sit, secundum id quod homo nullo modo sit. Haec est illa scientiae saecularis altitudo, extollens se adversus humilem scientiam Dei: quae armis non carnalibus, sed potentibus Deo destruetur, et praecipitabitur in profundum inferni. De talibus scriptum est: "Et dimisit eos secundum desideria cordis eorum, ibunt in adinventionibus suis (Psal. LXXX) . Est enim non solum vana, sed etiam prolana nova haec adinventio, ac fundatissimam catholicam fidem pro posse suo penitus evertit, qui dicit: "Christus, secundum quod homo, non est in Trinitate;" quod non est aliud, nisi, secundum quod homo est, non est in Deitate. Nihil est enim illa summa Trinitas, nisi vera Deitas, et illa vera Deitas, nisi illa summa Trinitas. Totus ergo Christus, quia dividi non potest, in illa Trinitate, quae Deus est, una persona est: sed modus considerandus est; id est non mutatione naturae, sed unione personae.Nec aliquid novi accidit Deo Christo: quod in seipso aeternaliter habuit, in seipso temporaliter exhibuit, et quando voluit, et quomodo voluit. Deus enim semper fuit, nec quod erat minuit, dum quod non erat, se fecit. Neque est alius Dei Filius, et alius hominis filius: licet aliud sit, secundum id quod Filius Dei est; et aliud secundum id quod filius hominis est. Hinc Leo papa Magnus ad Julianum episcopum contra Eutychen: "Nec Verbum igitur in carnem, nec in Verbum caro mutata est; sed utrumque in uno, et Deus in utroque est; non diversitate divisus, non permistione confusus, nec alter ex Patre, alter ex matre; idem ante principium, idem in fine saeculorum." Sic fuit ab aeterno in Dei praescientia antequam mundum faceret, quando faceret, et qualiter faceret; et quando per mortem unigeniti Filii sui eum reficeret, hoc est, in aeterno Verbo suo erat aeternaliter, quando et qualiter Verbum homini, et homo Verbo uniretur temporaliter, ita ut Deus veraciter et catholice dici posset homo, et homo Deus, non humanitate in divinitatem consumpta, sed a divinitate personaliter assumpta: proprie, id est propria locutione dici posset, quia non phantastica opinione, sed veraci confessione, Ecclesia sancta corde crederet ad justitiam, ore autem confiteretur ad salutem, et praedicaret ad praedestinatorum utilitatem, quia Christus et Deus et homo est, et homo et Deus est; et totus quia dividi non potest, una in Trinitate persona est. Verum est enim, quod ille homo fecit coelum et terram, qui pependit in ligno, et mortuus est in ligno; et verum est, quia Dei filius, de Deo Deus, et Patri coaeternus, pependit in ligno et mortuus est in ligno. Haec est firma et ab ipso Christo laudata Petri confessio: Tu es, inquit, Christus Filius Dei vivi (Matth. XVI) ." Et Centurio clamat ante crucem. "Vere Filius Dei erat iste (Matth. XXVII) ." Augustinus de hoc in libro De Trinitate: "Apostolus Paulus dicit: Si cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent (I Cor. II) . Ergo secundum formam servi crucifixus est, et tamen Dominus gloriae crucifixus est. Talis enim erat illa susceptio, quae Deum faceret hominem, et hominem Deum." Quid tamen, propter quid, et secundum quid dicatur, Deo juvante, prudens et diligens et pius lector intelligat. Homo igitur Deus, et Deus homo est dicendus, quod Petrus dicere reformidat. Ad hoc enim Deus homo factus est, ut homo Deus fieret. Sic enim noster magister dicit, quod talis illa susceptio fuit, quae Deum hominem faceret, et hominem Deum. Verbum enim caro factum est, ut qui erat in veritate divinitatis sine tempore, idem esset in veritate humanitatis in tempore, totus una in Trinitate persona, quia totus ex duabus et in duabus naturis una substantia. Non enim propter scandalum infirmorum, et minus locutionis ecclesiasticae modos intelligentium audeo dicere, quod hic Hieronymus dicit, [Deest aliqua particula] substantia, sed oculos habens in thesauris domus Domini, ubi juxta prophetam, salus nostra est, doctrinis dico sanctorum Patrum, qualiter ipsi sequentes intelligibilem David, hostes fidei fundae lapidibus obruant, diligentius explorabo. Hilarius ille mirabilis, qui ob constantiam catholicae fidei a Constantio Augusto magni Constantini filio arianissimo imperatore, apud Phrygiam exsilio relegatus fuit, subtilitatis immensae, et post canonicam Scripturam utilitatis incomparabilis libros duodecim De Trinitate composuit, in quibus velut nostra periculosa tempora prospiciens, multa de causa hac, quam tenemus in manibus, copiosissime disseruit, sed ut de abundantia divini fontis illius nostra refocilletur inopia, pauca hic excipienda sunt.
In libro IX operis illius sic dicit: "Verbum caro factum Deus et homo Jesus Christus Dominus majestatis, mediator ipse in se ad salutem Ecclesiae constitutus, illo ipso inter Deum et homines mediatoris sacramento, utrumque unus existens est, dum ipse ex unitis in idipsum naturis naturae utriusque res eadem est." Idem de eodem in libro eodem: "Non assumptio nostra Deo profectus est, sed contumeliae suae voluntas nostra proventio est, dum nec amittit ille quod Deus est, et homini acquirit, ut quod Deus est, sit homo. Natus est igitur unigenitus Deus ex Virgine, homo secundum plenitudinem temporum in semetipso provecturus in Deum hominem, locutus et gerens homo universa quae Dei sunt; loquens deinde et gerens Deus universa quae hominis sunt. Haec autem jam ante constitutionem mundi sacramenta sunt coelestium mysteriorum constituta; ut unigenitus Deus homo nasci vellet, mansuro Deo in homine in aeternum." Item: "Confessio itaque haec erit, Jesum in gloria Patris, et natum hominem jam non in infirmitate nostri corporis manere, sed in Dei gloria: et hoc omnis lingua confitebitur." Horum verborum attestationibus planum est, quod Dominus Jesus, secundum etiam quod homo est unitus Verbo, in Trinitate est: non assumpta, sicut superius dictum est, natura in naturam, sed assumpta per unitatem personae in Dei gloriam. Audite, quomodo idipsum sermo sequens explicet. Idem in eodem: "Deo naturale est, quod vivit; et per id nos corpori nostro mori oportet, ut Deo vivamus in Christo Jesu, qui peccati nostri corpus assumens totus jam Deo vivit, naturae nostrae societate in communione divinae immortalitatis unita." Et infra in eodem: "Summa disputationis haec erat, ut totus nunc Filius, homo scilicet et Deus, per indulgentiam paternae voluntatis unitati paternae naturae inesset; et qui manebat in virtute naturae, maneret quoque in genere naturae. Id enim homini acquirebatur ut Deus esset, sed manere in Dei unitate assumptus homo nullo modo poterat, nisi per unitatem Verbi in unitatem Dei naturalis evaderet; ut per hoc quod in natura erat Deus Verbum, Verbum quoque caro factum rursum in Dei natura inesset." Sic ille. Sufficienter inveni quod quaerebam: hominem nostrum in Christo Deum esse, et unitum Dei Verbo unam Trinitatis in Trinitate personam esse.
Sed quoniam legis et Evangelii testimoniis sancitum est, quod in ore duorum vel trium testium stat omne verbum, quid eodem spiritu repleti sentiant alii, inquirendum est. Augustinus ille Domini gallus succinctus, alis contemplationis et actionis corpusculum percutiens, optime canorus ad effugandos nocturnos lemures, sicut jam superius praelibatum est, dicit, quod illa susceptio talis fuit, quae Deum hominem, et hominem faceret Deum. Dicitur igitur, quod et Deus homo est, et homo Deus. Unde idem in libro IV De Trinitate: "Ita sane factum est, ut ibi sit non tantum Verbum Dei hominis caro, sed etiam rationabilis hominis anima; atque hoc totum et Deus dicatur propter Deum, et homo propter hominem." Idem in Enchirdion: "Gratia, inquit, Dei nobis sine ullis praecedentibus meritis in homine Christo commendatur; quia nec ipse ut tanta unitate Deo vero conjunctus una cum illo persona Filius Dei fieret, ullis meritis est assecutus; sed ex quo homo esse coepit, ex illo est etiam Deus." Idem in libro contra assertiones Arianorum: "Unam quippe ostendit esse personam in utraque natura, ne si duas faciat, quaternitas incipiat esse, non Trinitas." Haec ille. Igitur cur sophistice loqueris hic, o belle magister? Si igitur, non quaternitas, sed Trinitas in Deo est, quia Deus et homo una persona in Christo est, ergo Pater et Flius totus, id est Deus et homo, et Spiritus sanctus, una Trinitas est. Idem in libro eodem: "Si quaeramus, inquit, quis est ille, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo (Philip. II) , respondetur voce apostolica, Christus Jesus. Ergo et illa divinitas hujus humanitatis nomen accepit. Item si quaeramus quisnam sit factus obediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis (ibid.) , rectissime respondetur, ille, qui "cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem Deo. Ergo et ista humanitas divinitatis nomen accepit." Sic affectus, sic acerrime talibus intentus est, ut Nestorianam jugulans perfidiam, Eutychetis videatur juvare improvidis lectoribus insaniam. Nestorius enim duas in Christo personas, Eutyches autem unam praedicabat naturam: diversis haeresibus inconsutilem vestem Christi, prout in ipsis erat, dividentes. In libro V De Trinitate, quod opus, ut ipse testatur, juvenis incoepit, et senex edidit, ad expressionem ex duabus naturis unionis in Christo, verbo commistionis etiam utitur hoc modo: "Spiritus mediatoris nulla poena peccati usque ad mortem carnis accessit; quia non eam deseruit invidus, sed quia voluit, quando voluit, quomodo voluit: quippe Dei verbo ad unitatem commistus. Hinc ait: "Potestatem habeo ponendi animam meam, et iterum sumendi eam (Joan. X) ." Et in Epistola ad Volusianum: "Sicut in unitate personae anima utitur corpore ut homo sit, ita in unitate personae Deus utitur homine, ut Christus sit. In illa vero persona mistura est animae et corporis; in hac persona mistura est Dei et hominis." Sed vide quam media et trita via gradiatur, et catholicae provideat doctrinae. Subjungit: "Si tamen, inquit, recedat auditor a consuetudine corporum, quo solent duo liquores ita misceri, ut neuter servet integritatem suam, quanquam et in ipsis corporibus aeri lux incorrupta misceatur." Et Hilarius in libro II De Trinitate: "Deus homo factus ex Virgine naturam in se carnis accepit, ut per hujus admistionis societatem sanctificatum universi generis humani corpus existeret. Ast haec, ut ex his ipsis verbis piis lectoribus elucet, admistio, vel commistio, non est naturarum confusio; sed ex ipsis naturis vera in Christo personalis unitio, vel etiam unio. Inde canit Ecclesia: "Deus homo factus est, non commistionem passus, neque divisionem." Commistionem contra Eutychen, divisionem contra Nestorium.
Jam vero nunc alius, id est tertius testis, intromittendus est. Sanctus Hieronymus veluti nostri temporis praevidens argutias, nescio si dicam, vel ineptias, caeteris omnibus auctoribus audacior in hac causa, et commistionem nominat, et hominem illum in Christo Deo coaeternum in unitate personae confirmat. Verba illius in Sermone de Assumptione B. Mariae, qui est: "Cogitis me, o Paula, et Eustochium," haec eadem sunt: "Hoc, inquit, Verbum quod erat in principio, et apud Deum erat, et Deus erat verbum, ipsum Verbum genuit nobis beata et gloriosa Virgo Maria, ex se carnem factum." Et paulo post: "Scit enim omnia Deus, et potest. Propterea quia ita est, scivit se, ac potuit in utero Virginis sine sui corruptione misceri atque uniri, ut unus esset Christus Deus et homo, una persona, unaque substantia. Et infra beata et gloriosa virgo semper Maria incomparabilis universis virginibus decenter potuit in se suscipere divinitatis admistionem, salva utraque natura." Et adhuc: "Constat tempus non praejudicasse sacramentum uniti Dei et hominis, ita ut jam esset in illo per unitatem personae ab initio saeculi, qui necdum erat natus ex Maria virgine: quod multis Scripturae declaratur locis." Id dum diutius testimoniis Scripturarum approbavit, sic concludit: "Et ideo Christus jam erat in Filio, qui populum educebat, et Christus in eo tentabatur; quoniam semper per sacramenti unitatem in Deo fuisse non dubitatur. Alioqui nisi ita credideris, aut Christus Deus non erit omnino, aut contra prophetam, Deus recens esse videbitur." Idem post pauca: "Unus siquidem Christus in carne sua, unus in spiritu, unus in sacramento est; nec admittit omnino, ut alius filius hominis, alius Filius Dei intelligatur, qui nec tempore praescribitur, nec passione separatur; sed totus in Christum, et Christus in Deum transit, ut quidquid Dei Filius est, Christus dicatur; et quidquid in carne Christus pertulit, id Deus pertulisse credatur; quapropter nec nos hominem seorsum colimus, quod fas non est, nec adoramus; quia nihil in se pro assumpto homine est adauctus; nihilque quod Verbum caro factum est, imminutus vel immutatus." Amplius idem de eodem: "Gratia Dei est in Christo Jesu, in quo est Deus et homo sic unitus in una eademque persona, ut legatur quam saepe in divinis litteris homo Deo coaeternus propter unionem substantiae: ac deinde Deus videatur homini compassus, cum nec ininitiabilis sit homo, nec passibilis Deus." Quid dicitis hic, viri cordati? Miraculum mihi est, quod animus hominis hujus sic divinitus inspiratus est ut itinere directo securus velificet inter Syrtes atque Charibdin, ut nec Nestorianae haereseos navem impingat in periculum, nec Eutychianae perfidiae incurrat naufragium, ex utrisque et in utrisque naturis unitate personae commendata, et in ipsa unione personae utriusque substantiae veritate confirmata. Miraculum mihi est quod a tam longo tempore et a tantis viris, quorum doctrina fulget Ecclesia, ut sole luna, nostro Abaelardo responsum non est, qui criminatur abbatem, quod dicat Deum et assumptum a Deo hominem unam esse in Trinitate personam, cum homo res corporea, et membris composita, et dissolubilis sit; Deus vero nec corporea res sit, nec membris constans, ut dissolvi possit. Unde nec Deus homo, nec homo Deus dicendus est, ne aliquid secundum se creatum vel quod non semper fuit concedi oporteret Deum esse. Unde infert, illas duas naturas nec singulas, nec simul junctas, unam esse in Trinitate personam.
Quaenam mens unquam meditari, quae lingua loqui, quae manus scribere tantum nefas potuit? Quae terra veneficii hujus mortifera pondera sustinere praevaluit? Schismatici veteres Dathan et Abiron non tantum deliquerunt, quos telluris hiatus vivos absorbuit. Cur enim Christiani sumus, si ita est ut Petrus asserit. Quomodo juxta Apostolum, Corpus Christi, quod est Ecclesia, crescit in augmentum Dei? (Coloss. II.) Si Christus Deus et homo non est una in Trinitate persona, Christus non est una persona; quia si Christus est una persona, Christus est una in Trinitate persona. Sed Christus Deus et homo una persona est. Licet ex duabus vel in duabus naturis sit, una tamem res est, ita ut juxta Hieronymum, una substantia sit, id est unum quid individuale per se subsistens, propter unionem, quae ibi et non alibi talis est. Quid enim est persona, nisi rationalis et individualis substantia? Ubi illa est, non deest; et ubi est, tota est. Si enim divisa est, illa non est. Sicut autem Deus de Deo, Christus cum eo, et non unus, sed unum est; sic e converso Deus unitus homini, unus quidem, sed non unum est, quia Deus et homo est; et quia unus est, nulla potest divisione sejungi. Dic ergo, dum Christus moreretur in cruce, erat cum eo Deus, aut non erat. Si non erat, cur ergo dicitur Dominus gloriae crucifixus ab Apostolo? Sed erat. Si ergo Deus erat in homine moriente, morte crucis reconcilians sibi mundum, et praevaricationis chirographum affigens cruci, potestates aerias amplificans, quia non potest dividi, cur non idem ipse homo qui mortuus fuerat ex infirmitate nostra, et resurrexerat ex virtute Dei unitus Verbo Dei, non erit in gloria Dei, propter eamdem causam, quia non potest dividi? Quis enim alius est fructus passionis, nisi per gloriam resurrectionis et ascensionis, beata et immortalis excellentia deificationis? Alioquin abolita est promissio, exinanita est fides nostra, fallax est apostolica doctrina, quae dicit: "Qui descendit ipse est, et qui ascendit super omnes coelos, ut adimpleret omnia (Ephes. IV) ." Sed quis est, qui impleret omnia, nisi qui fecit omnia? Et quomodo ascendit et descendit, qui vere est, nisi in homine assumpto, unito, clarificato, deificato? Et manifeste, ut ipse dicit ad Timotheum, "magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, vivificatum in spiritu; apparuit angelis, praedicatum est gentibus, creditum est mundo, assumptum est in gloria (I Tim. III) ." Dicat et ipse, qua gloria: "Christus, inquit, factus est pro nobis obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terrestrium et infernorum. Et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris (Philip. II) ." Id dici de Domino Jesu, secundum hoc quod homo est, apostolica probat haec assertio. Nam secundum quod Deus est, erat in gloria Dei Patris ante mundi constitutionem. Unde et in Epistola ad Hebraeos: "Eum, inquit, qui modico quam angeli minoratus est, videmus Jesum propter passionem crucis gloria et honore coronatum, ita ut gratia Dei pro omnibus gustaret mortem (Hebr. II) ." Et infra: "Hic autem unam pro peccatis offerens hostiam, in sempiternum non sedet in dextera Dei (Hebr. X) ." De qua gloria sermo sit, ipse Christus protestatur in Evangelio loquens ad Patrem sic: Clarifica me, Pater, claritate quam habui, antequam mundus esset, apud te (Joan. XVII) ." Sed melius id sanctorum Patrum verbis, quam meis, explanabo.
Hilarius in libro IX De Trinitate: "Filius hominis glorificatur, et glorificatur in eo Deus, et Deus glorificatum Deum in homine glorificavit in sese." Item in eodem: "Christum natum hominem Deus glorificavit in sese. Nunquid extra se est, quod glorificat in sese?" Idem in XI: "Quia glorificatus in Christo Deus est, ideo glorificavit eum in sese Deus, ut quia jam regnat in gloria, quae Dei gloria est, ipse exinde in gloriam Dei transeat. In se enim eum Deus glorificavit, id est in ea natura, qua Deus est id quod est, ut sit Deus omnia in omnibus, et toto jam Christo in Deo ex ea dispensatione qua homo est, mansuro." Dormis, an vigilas hic, optime o Petre? Si dormis, evigila, quia hora est jam nos de somno surgere. Jam tertiani nostri vino deificationis inebriantur, ab ubertate domus Dei, et torrente voluptatis ejus potati rerum novitate, stupido mundo magnalia Dei loquuntur. Si vigilas, intentis auribus quid coeleste sonet oraculum, ausculta. "Ipse Christus homo ex ea dispensatione qua homo est, totus in Deo manet." Non ego, sed Hilarius est, cujus haec verba sunt, Ecclesiae firmissima columna, doctor insignis, haereseon oppressor, verborum contumelias, inimicitias regum, exsilii squalores et vincula pro Christo passus, fidei, sanctitatis, doctrinae praerogativa praecipuus. Hoc solo molari lapide tota tuae artis machina subvertitur. Christus igitur totus, id est, etiam secundum quod homo est, glorificatus in Deum, una est in Trinitate persona. Sed et Leo papa stannci lapidis ictu, de quo legitur in Zacharia propheta (Cap. IV) , idolum hujus tuae superioris adinventionis confregit et comminuit, contra Eutychen scribens in hunc modum: "Quamvis unus sit Dominus Jesus Christus, et verae divinitatis, et verae humanitatis in ipso una eademque persona sit, neque hujus unionis soliditas ulla possit divisione sejungi; exaltatione tamen qua illum exaltavit Deus, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, ad eam intelligimus pertinere formam, quae ditanda erat glorificationis augmento. Forma namque servi, per quam impassibilis Deitas sacramentum magnae pietatis implevit, humana humilitas est, et in gloriam divinae pietatis inuncta est, in tanta unitate ab ipso conceptu Virginis Deitate et humanitate connexa, ut nec sine homine divina, nec sine Deo agerentur humana. Propter quod sicut Dominus majestatis dicitur crucifixus, ita qui ex coaeternitate aequalis est Deo, dicitur exaltatus. Nec interest, ex qua substantia nominetur Christus, cum inseparabiliter manente unitate personae idem sit et totus hominis filius, propter carnem, et totus sit Dei Filius, propter unam cum Patre Deitatem." Idem in sermone de jejunio septimi mensis: "Veri Dei Filius Deus verus, unitatem et aequalitatem habens cum Patre et cum Spiritu sancto, idem verus homo esse dignatus est, sic humanitatem sibi uniens, ut Deus incommutabiliter permaneret; sic deitatem homini impartiens, ut eum glorificatione non consumeret, sed augeret." Idem in Sermone de Ascensione Domini: "Ad sananda infidelium cordium vulnera, clavorum et lanceae erant servata vestigia, ut non dubia fide, sed constantissima scientia teneretur, eam naturam in Dei Patris consessuram throno, quae jacuerat in sepulcro." Et intra: "Humani generis natura, in Christo ultra archangelorum altitudinem elevata est, nullis sublimitatibus modum suae provectionis habitura, nisi aeterni Patris recepta consessu, illius gloriae sociaretur in throno cujus naturae copulabatur in Filio." Et in alio sermone: "Naturae nostrae humilitas in Christo super omnem coeli militiam, supra omnes ordines angelorum, et ultra omnium altitudinem potestatum ad Dei Patris est provecta consessum." Idem in sermone de Pentecoste: "Dominus supra omnem coelorum altitudinem ad dexteram Dei Patris consessurus ascendit." Hieronymus ad Hedibiam: "Noli me tangere; nondum enim ascendi ad Patrem meum (Joan. XX) ; et est sensus: Quem mortuum quaeris, viventem tangere non mereris. Si necdum me putas ascendisse ad Patrem, sed hominum fraude subtatum, meo tactu indigna es. Hoc autem dicebat, non ut studium quaerentis obtunderet, sed ut dispensationem carnis assumptae in divinitatis gloriam sciret esse mutatam." Et Augustinus contra assertiones Arianorum: "Ipse, inquit, unus est Christus et Dei Filius natura, et hominis filius ex tempore assumptus gratia. Repulsis igitur filiis diffidentiae superiorum errorum defensoribus, Ecclesia sancta sponsa Christi, quae est sine macula et ruga, quia lavit eam Christus sanguine suo, ne haberet maculam; et extendit eam agnus fullo in cruce ne haberet rugam, Ecclesia, inquam, fideliter firmiterque, quod credit praedicat, adhortatur. Adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est (Psal. XCVIII) . Adoramus quippe scabellum pedum ejus, sed quia sanctum est, id est carnem ejus, non quia creatura est, sed quia Verbo Dei personaliter unita est, id est cum mente et divinitate una persona est, id est unus Christus Dei Filius et hominis filius; faciens divina, patiens humana." Ambrosius in libro De fide ad Gratianum imperatorem: "Et adorent eum omnes angeli ejus (Hebr. I) . Adorent autem non solum divinitatem, verum etiam scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est; quia in Christo incarnationis etiam adoranda mysteria sunt; in quibus velut vestigia quaedam divinitatis sunt impressa." Et paulo post: "Per scabellum terra intelligitur, per terram autem caro Christi, quam hodie in mysteriis adoramus, et quam apostoli adoraverunt. Neque enim divisus est Christus, sed unus: neque dum adoratur tanquam Filius Dei, natus de Virgine negatur." Augustinus in expositione psalmi XCVIII: "Adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est: Anceps factus sum. Timeo adorare terram, ne damnet me qui fecit coelum et terram. Rursus timeo non adorare scabellum pedum Domini mei, quia psalmus mihi dicit: Adorate scabellum pedum ejus, et dicit mihi Scriptura: Terra scabellum pedum meorum (Isai. LXVI) . Fluctuans converto me ad Christum, quia ipsum quaero hic, et invenio, quomodo sine impietate adoretur scabellum pedum ejus. Suscepit enim de terra terram, quia caro terra est et de carne Mariae carnem assumpsit. Et quia in ipsa carne hic ambulavit, et ipsam carnem nobis manducandam ad salutem dedit; nemo autem illam carnem manducat, nisi prius adoraverit, inventum est, quemadmodum adoretur tale scabellum pedum Domini; et non solum non peccemus adorando, sed peccemus non adorando." Et de eodem Cassiodorus senator in Expositione psalmorum: "A Verbo Dei corpus assumptum quamvis gloriosum, quamvis magnum, quamvis adorabile sit, tamen propter humilitatem humanitatis scabellum pedum Dei competenter accipimus. Nam cum ipse dicat: Coelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum (ibid.) , corpus terrenum quod de Maria virgine sumpsit, bene dicitur, opinor, scabellum pedum ejus, et eadem similitudine probatur intelligi, ut scilicet corpus ejus a Deitate mentis contemplatione non discerneres, sed ad unam personam referres, id est ad Verbum quod caro factum est, et habitavit in nobis."
Non igitur recentem Deum colimus, qui carnem Christi adoramus, qui credimus Christum in carne venisse ex semine David secundum. Evangelium Pauli (Rom. II) ; nec introducimus in illam simplicitatem veram aliquid compositum, nec in illam antiquitatem aliquid temporaneum; qui non dicimus naturam in naturam mutatam, sed exaltatam in Dei gloria humanitatem, per mirabilem et ineffabilem personae unitatem: per quam et Deus homo, et homo Deus est, quod qui negat haereticus est. Evecti jam nunc per sancti Spiritus gratiam contra spem et meritum de fragosissimis locis tempestuosarum ac periculosissimarum quaestionum, cursum sistimus paulisper ad quietem; alia quae sequuntur, alio prosecuturi rursus exordio.
LIBER TERTIUS.
Jam libri tertii labor occurrit mihi, sanctae Trinitatis tractatores, et cultores solis justitiae tertia die resurgentis, imitanti; qui divinitus impleverunt cum Abraham Dei praeceptum, quo jussum est ei: "Exi de terra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui (Gen. XII) ;" et cum Moyse duce gentis Hebraeae, sublatis vasis aureis et argenteis, cum omni familia sua triduo recesserunt ab Aegypto, ut libere sacrificare Domino possent Aegyptiorum abominationes in deserto. Divinae siquidem dignationis ex indulgentia processit, non ex merito, quod acutissimo viro, sapientissimo, famosissimo, hebes, insipiens, ignotusque, superioribus veridicis prosecutionibus potui respondere; et pertractata perspiciens, meque per semitas orthodoxorum incedere non ambigens, sub patre orphanorum et judice viduarum securus sum, quia catholici bravii non privabor donativo. Illius igitur ipsius ope, cujus supra dicta explanata sunt, sequentium quaedam perscrutabor, non omnia, ne tibi domino meo, cui talia praecipue scribo, aliisque severis viris, taedio sim, o clarissima Rothomagensium lucerna, et nostri temporis stella matutina, qui catholico pectore de Deo tuo sentis, catholico ore loqueris, et catholica manu caeteris excellentius scribis. De multis ergo profanis et mortiferis novitatibus, quae adhuc restant, quas stulte Petrus in Theologia sua, stultius in Apologia sua delirans profudit, tria tantum sequestravi, quae et rempublicam nostram graviter infestant, atque bonis aemulatoribus excitant majorem zeli, qui candet in domo Dei, fervorem. Unum est, quod Filius Dei semper de Deo nascitur. Secundum est, quod Deus facere non potest, nisi quod facit, nec alio modo, nec alio tempore, nec dimittere quin faciat quod facit. Tertium, quod gratia illa qua salvantur electi, communis est omnibus hominibus. His ex ordine respondendum est, sed prius verba illius, sicut superius feci, ipsa quidem, sed quam brevius potero, ponam, atque quod auctoritas et ratio suggesserit, Domino juvante, supponam. Non enim apud nos ratio praecedit, sed subsequitur auctoritatem, sicut in Sententiis Prosperi legimus, quas ex verbis B. Augustini diligenter excerpsit, et quasdam earum decenter metrificavit. Petri vero de proposita sententia in Theologia sua verba sunt haec, brevia quidem, sed magnum pondus habentia: "In hoc, inquit, quod per Prophetam dicitur: "Ego hodie genui te (Psal. II) ," ostenditur Filium Dei semper de Patre nasci, et semper natum esse." Ac primum quidem quae convenientia possit esse verborum horum, semper nasci, et eamdem rem semper, id est ab aeterno, natam esse, non video. Non enim idem est nasci, et natum esse, quod beati Augustini attestatione melius in consequentibus ostendetur. Nec tamen nescius sum, plerosque viros magni nominis et esse, et fuisse, qui quod Dei Filius semper nasceretur senserunt, et suis scriptis reliquerunt. Sed quia simpliciter gradiebantur, et non ingrediebantur pompatice domum Domini, non sunt excussi a gremio matris Ecclesiae, quia filii et haeredes sanctorum erant pro Christo graviter excussorum. Et, ut Augustinus in libro De haeresibus ad Quodvultdeum diaconum Carthaginensem dicit, "error non facit hominem haereticum, sed erroris defensio." Quod autem ita de Filio Dei senserunt vel sentiunt, reor ex hoc accidisse, quia vera fidei confessio profitetur, quod illa juxta Isaiam inenarrabilis filii Dei de Patre generatio nec coepit esse, nec desiit (Isa. LIII) ; quia nec habuit initium, nec finem habebit.
Hujus occasione sententiae Ariani spiritu superbiae damnabiliter excaecati Catholicos infestabant, et quasi eos cornibus ventilantes, impingebant in eos, his utentes argutiis: Si Dei Filii de Deo Patre generatio, secundum vos, nec initium habuit, nec finem habebit, ergo Pater semper gignit Filium. Si semper Filium gignit, semper a Patre Filius gignitur. Si semper a Patre Filius gignitur, adhuc a Patre Filius gignitur. Si semper a Patre Filius gignitur, imperfectus est Filius, qui adhuc a Patre gignitur. Quod enim adhuc gignitur, imperfectum esse non dubitatur. Ad hoc namque omnis eorum error intendebat, ut Filius Patri non esset coaeternus, sed perfectissima omnium creaturarum creatura, de non exstantibus factus, non de Deo genitus. Indissolubilis certe prorsus haec eorum esset argumentatio, si Christi generatio aliqua foret actio. Nam actio respicit ad creaturam, quam Deus, quando voluit, et quomodo voluit, egit, id est fecit; et antequam eam faceret, nihil egit. At Filii generatio non est actio, quia omnem excedit actionem, omnem supergreditur creationem; quia ipse semper, id est ab aeterno a Patre genitus est, totus de toto, verus de vero, aeternus de aeterno, perfectus de perfecto, Deus de Deo. Omnia enim per ipsum facta sunt: quod verum non esset, si factura Christus esset, non enim per se factus esset. Nihil enim creatum per se factum est. Cum ergo dicitur: Christi generatio nec coepit esse, nec desiit; nec initium habuit, nec finem habebit; non ad hoc dicitur, ut Filius Dei semper gigni dicatur, sed uti illius generatio sempiterna monstretur. Et ideo semper genitus dicitur, ut per "semper" aeternitas, per "genitum" perfectio designetur. In generatione namque illa nihil temporale est, quia nihil prius aut posterius, nihil majus aut minus, nihil diversum. Prius ac posterius excludit aeternitas, diversum identitas, id est consubstantialitas, quod est Graece ojmouðsion. Non igitur semper gignitur Filius, quia si semper gignitur Filius, modo gignitur Filius. Si modo gignitur Filius, ergo temporalitatis et imperfectionis non evadit angustias. Sed intemporalis et perfectus sicut Pater, de quo est, Filius est. Semper ergo, id est ab aeterno, hoc est sine principio, sine fine est, quia semper genitus est. Hoc est enim genitum esse, quod Filium esse, quod Deum esse, quod semper de Patre esse. Sed ut sermonis hujus ratio firmior sit, jam nunc audiamus quid hinc divina praedicent oracula. Hilarius caeteris excellentior in talibus, in libro II De Trinitate: "Deus, inquit, Dominus noster Jesus Christus, non ab aliquo, neque per aliquid Deus est, sed Deus natus est; et qui ex perfecta generatione perfectus Deus est, non post nativitatem in Deum per causam proficit; sed in eo quod natus est, nihil aliud nascendo, quam Deus." Idem in ejusdem operis libro XII. "Ab aeterno Patre aeterna nativitas est. Deus autem quod semper est, etiam aeternum; sed tamen non omne quod aeternum est, innatum est; quia quod ab aeterno natum est, habet aeternum esse, quod natum est. Quod enim ex aeterno natum est, id si non aeternum natum est, jam non erit et Pater aeternus. Item, si semper Patri proprium est, quod semper est Pater, necesse semper est Filio proprium esse, quod semper est Filius." Hinc securus infero: Ergo proprium est Filio, quod semper est natus. Hoc etiam in eodem libro explanat: "Qui, inquit, ab aeterno et semper fuit, necesse est sine nativitate non fuisse; dum et semper fuisse supra tempus est, et natum semper esse, nativitatem est sempiternam esse. Natum itaque unigenitum Deum, sed natum ante aeterna tempora confitemur." Et ego: Ergo et tu, et socii tui, in quibus est Christus unus, nec recens, nec confusus, nec divisus, quibus est cor unum et anima una in Domino, qui habitatis unanimes in domo Domini, Filium Dei semper natum confitemini. Si enim ante tempora aeterna natum, ergo semper natum. Et ille quasi cuneum figens, piis adhuc coeptis instat. "Quod, inquit, ante tempus natum est, semper natum est; quia id quod est ante aeternum tempus, semper est. Item, ante omnia saecula et tempora aeterna, et ante sensum omnium natus confitendus est esse; quia per id quod ita natus est, semper est. Natus itaque semper est, quia nihil aliud de se patitur intelligi et dici posse, nisi natum esse." Et ego: Non igitur adhuc nascitur Filius Dei. Nam qui semper nascitur, nunquam natus erit; semper ergo imperfectus erit. At imperfectus non est. Natura enim Filii, natura Patris est. Hinc Leo papa dicit: "Natura Unigeniti natura est Patris, natura est Spiritus sancti." Et Hilarius in libro II De Trinitate: "Unigenitus Deus habet in se naturam Dei omnipotentis, dum natus ex Deo est, et perfecti hominis absolutionem, dum ei est partus ex Virgine, et cum veritate corporis subsistens in natura Dei; et cum Dei natura manens in corporis veritate." Habes igitur hic quod natura Dei naturam hominis accepit; quia perfectam hominis absolutionem, id est totam absolutam hominis naturam. Ubi sunt ergo, qui magistrum erroris sequentes, perstrepunt in scholis dicentes: non natura personam, quod verum est; nec persona personam, quod item verum est; nec natura naturam, quod falsum est, suscepit: Tota enim natura divinitatis in Filio Dei est, et totus Dei Filius totum hominem suscepit. Tota igitur natura divinitatis totam suscepit naturam humanitatis. Solus tamen Filius incarnatus est, et in solo Filio tota plenitudo divinitatio habitat corporaliter. Ad hujus rei manifestationem haberemus etiam alios testes, nisi vitaremus fastidium. Igitur ut redeamus ad rem, qui de Deo toto totus Deus alioquin non esset Deus, natus est ab aeterno, semper est natus.
Ad hujus assertionis confirmationem S. Hilarius concludit sic: "Ut igitur Patri proprium est sine nativitate esse, ita Filio proprium est per nativitatem esse: hoc est proprium, quod facit distinctionem personarum." Haec Hilarius, et beatus Augustinus catholicae fidei loro deducitur in hunc sensum. Sic enim dicit in libro De Trinitate nono: "In Deo nihil quidem secundum accidens dicitur, quia nihil in eo mutabile; nec tamen omne quod dicitur, secundum substantiam dicitur. Dicitur enim ad aliquid, sicut Pater ad Filium, et Filius ad Patrem. Quod non est accidens; quia et ille semper Pater, et ille semper Filius; et non ita semper, quasi ex quo natus est Filius, aut ex eo quod nunquam desinat esse Filius, Pater non desinat esse Pater, sed ex eo quod semper est, natus est Filius." Gravi siquidem somno temporanei nostri premuntur, si verbis his excitati non evigilaverint, in quibus B. Augustinus paternitatis et filiationis omnem excludit corporalitatem, et dicit, quia ideo semper natus est Filius, quia sicut semper, id est ab aeterno Pater est, ita et Filius semper, id est ab aeterno est Filius. Igitur aut perfectum genuit Pater Filium, aut imperfectum. Si imperfectum, ergo aut noluit, aut non potuit generare perfectum. Si noluit, invidus est; si non potuit, omnipotens non est. Perfectum ergo genuit. Semper ergo perfectus est, et semper natus est. Qui semper natus est, non fuit Filius ante vel natus. Igitur non semper nascitur, quia imperfectus esse videretur, si semper nasceretur. Non mihi tamen ambiguum est, quod sint quidam divinae lectionis etiam amatores, qui putent B. Augustinum huic sententiae concessisse, quod Filius Dei semper nascatur de Patre. Scribens enim ad Pascentium comitem Arianum, sic dicit: "Quid ergo dicimus? Si natus est Filius Dei, de Patre, jam Pater destitit gignere. Et si destitit, coepit. Si autem coepit gignere, fuit aliquando sine Filio. Sed nunquam fuit sine Filio; quia Filius sapientia ejus est, quae candor est lucis aeternae. Ergo semper gignit Pater, et semper nascitur Filius." Audis, inquiunt, quia concludit et dicit: Ergo semper gignit Pater et semper nascitur Filius. Quid igitur habes remedii, qui Filium Dei negas semper nasci? Ast aliter est. Qui taliter namque sentiunt, non subtiliter intuentes quod dicitur, qualiter dicitur, obscura verborum complexione falluntur.
Et primum quidem oportuisset homines eductos de fornace ferrea Aegypti, et euntes ad civitatem habitationis absque dubitatione sentire virum hunc tam acris ac praeclari ingenii, tam eruditi ac spiritualis animi, tam catholici pectoris, praesertim de causa Dei, nunquam posse sibi dissentire. Deinde Arianae perfidiae fallaciam, et sapientiam rescribentis animadverte. Non enim illatio haec: Ergo semper gignit Pater, et semper gignitur Filius, a concessis oboritur, sed ab adversario, quasi malo verborum aucupatore jaculatur. Nullus enim catholicus et eruditus scriba in regno Dei primae consequentiae consentit. Falsissima enim est, quae dicit: Si natus est Filius Dei de Patre, jam Pater destitit gignere. Scientibus loquor, et callentibus artem disserendi. Clamavimus in scholis, adhuc etiam pueri; clamant et alii, ut arbitror, nunc quoque, verum est antecedens, et falsum consequens. Verum est enim, quod natus est Filius Dei de Patre; et falsum est, quod Pater destitit gignere. Non enim unquam destitit, qui nunquam coepit, sicut in superioribus dilucide fuit ratiocinatum. Quae ergo sequuntur: si destitit, coepit; fuit aliquando Pater sine Filio, telae aranearum haereticae pravitatis fallaciis intexuntur. Assumptio vero quae sequitur, sed nunquam fuit Pater sine Filio, quia Filius ejus sapientia ejus est, quae candor est lucis aeternae, verissima est. Sed enim id imponitur, ut falsitas haec inferatur: Semper ergo gignit! Pater, et semper gignitur Filius; quod minime procedit, quia illa generatio non fuit, nec est actio. Ad hoc enim nitebantur Ariani, ut probarent Dominum Jesum, vel non semper natum, et ideo Patri non coaeternum, qui aliquando nasci coepisset et disiisset; vel si natus semper esset, semper nasceretur, et ideo imperfectus videretur. Per semper enim, quasi cujusdam actionis intelligebant continuationem. Sed semper hic non nominat continuationem temporalem, sed intemporalem sempiternitatem, id est aeternitatem, quae nec habuit initium, nec habebit finem. Falluntur ergo, qui B. Augustini putant hanc esse conclusionem: hoc ipse declarat versu sive interpretatione sequenti, sic inquiens: "Hoc rursus timendum est, ne putetur imperfecta generatio, si non dicamus natum esse, sed nasci." Sed quare non vibramus pilum, quod tandiu tenemus manu, quod magister hic fabricavit et elimavit, et ora contradicentium oppilavit? Iste namque sanctus vir incomparabilis prudentiae et egregiae simplicitatis, jam senio fractus, et sua Sunamitide calefactus, libros suos retractavit, et tractavit ibi diligentissime sententiam istam his verbis: "Est et inter illa quae scripsimus, quoddam prolixum opus, qui tamen unus deputatur liber, cujus est titulus: De diversis quaestionibus octoginta quinque." Et paulo post: "Has jam episcopus collegi, et unam ex eis librum feci. Harum vero trigesima septima est, cui titulus est: De semper nato." Sententia vero, quam pilum superius appellavi, et quae subsequitur, his eisdem verbis exprimitur: "Melior est semper natus, quam qui semper nascitur. Quia qui semper nascitur, nondum est natus, et nunquam natus est, aut nunquam erit, si semper nascitur. Aliud est enim nasci, aliud natum esse: ac per hoc nunquam Filius, si nunquam natus. Filius autem quia natus, semper Filius, semper igitur natus." Huic igitur assertioni obniti, hominis est sui juris, et cui dicitur: "Si quis contentiosus est, nos talem consuetudinem non habemus, neque Ecclesia Dei (I Cor. XI) ." Addatur etiam tertius testis, qui tam veris et manifestis utitur verbis, ut ei debeat omni subjectione consentiri. Gregorius ille magnus, qui juxta nominis sui proprietatem vigilavit in Christo, et nobilitate, scientia, fide, sanctitate, sede aliis eminuit, vicesimum nonum librum De moralibus, sic incipit: "Dominus noster Jesus Christus, in eo quod sapientia et virtus est, de Patre ante tempora natus est. Vel potius, quia nec coepit esse, nec desiit, dicamus verius, semper natus. Non enim possemus dicere, semper nascitur, ne imperfectus esse videatur. At vero ut aeternus designari valeat et perfectus, et natus, et semper, dicamus: quatenus et natus ad perfectionem pertineat, et semper ad aeternitatem, ut quoquomodo illa essentia sine tempore temporali valeat designari sermone, quamvis hoc ipsum, quod perfectum dicimus, multum ab illius veritatis perfectione deviamus; quia quod factum non est, non potest dici perfectum. "Tantorum virorum talibus assertionibus obniti, non est eorum quibus Deus dexteram suam notam fecit, et per eum eruditum cor habent in sapientia. Et quoniam satis ostensum est, quod Filius Dei semper natus sit, nec semper nascatur de Patre, imminet ut discutiamus quidnam sit quod Petrus dicit, quod Deus non potest facere, nisi quod facit, nec alio tempore. Sed prius sicut consuevimus, ipsius verba ponenda sunt, ac post falsitati veritas opponenda.
His verbis in Theologia sua, verae simplicitatis ac simplicis veritatis oppressor insanit: "Si quod facit, inquit, Deus, eum facere oportet, justum est utique ut faciat quidquid facit, aut sine dubio, quidquid facere debet. Quod si debet, non potest profecto dimittere quin faciat. Omne quippe quod justum est, injustum est dimitti. Et quisquis hoc non facit, quod ratio exigit, aeque delinquit, ac si id faciat quod rationi minime concordat." Et paulo post: "Si illud solum quod facit Deus, fieri ab eo bonum est, profecto illud solum quod facit, facere potest, qui facere nihil potest, nisi quod ab eo fieri bonum est. Hac itaque ratione id solum posse facere videtur Deus, quod facit; vel dimittere, quod dimittit: cum videlicet in singulis faciendis vel dimittendis rationabilem habeat causam, cur ab eo fiant vel dimittantur; ne ipse quidquam, qui summa ratio est, contra id quod rationi congruit, aut velle, aut agere debeat." Ac deinde: "Ex his, inquit, tam de ratione quam de scripto collatis, constat, id solum posse facere Deum, quod aliquando faciat." Dein ingenii sui, non Ezechielis sartaginem positis opponit, et quae fabricaverat, quasi nititur et videtur obruere, ea calliditate ut rursus ea melius confirmet, omnibus annullatis, quae prioribus videbantur obviare. Sic enim concludit: "Praedictis rationibus vel objectorum solutionibus liquere omnibus reor, ea solummodo Deum posse facere, vel dimittere, quaecunque facit vel dimittit, et eo modo quo facit vel dimittit, et illo tempore quo facit tantum, non alio." At in Apologia sua multo vehementius spiritu vertiginis abducitur, ac infelicius aegrotat. Diligentiore siquidem tractatu, et quasi viribus in unum collectis hoc capitulum caeteris diffusius exsequitur, et ad hujus novae adinventionis, imo noxii erroris confirmationem totus incumbit. Ponit enim in coelum os suum, et ad divinae incommutabilitatis altitudinem transcendit, et voluntatem Dei ac potestatem idem esse ostendit, dicens: "Generaliter, inquit, et indubitanter tenendum est, quod quidquid boni Deus in se habeat, nullatenus in ipso vel crescere vel minui potest. Cui profecto sicut potentia ejus vel sapientia coaeterna est, ita voluntas quam habet in quibuscunque faciendis vel disponendis, ipsi coaeterna est." Verum dicit, sed et laqueum more suo praetendit. "Non est enim in Deo aliud potentem esse, aliud bene volentem esse, cui est id ipsum esse, et Deum esse, quod superiora declarant; et voluntas ejus et potentia ejus nihil aliud est quam ipse." Augustinus in septimo libro Confessionum: "Non cogeris, inquit, invitus ad aliquid, quia voluntas tua non est major quam potentia tua. Esset autem major, si teipso tu ipse major esses. Voluntas enim et potentia Dei Deus ipse est." Ecce quam vera Petrus proponit; sed in hoc vitandus est, quod ex veris falsa concludit. Sic enim dicit: "Si ergo id solum facere potest, quod eum facere seu velle convenit, profecto id solum facere, atque velle facere potest, quod quandoque facit; et eo modo tantum, et eo tempore similiter, quo facit; quia videlicet nec alio modo nec alio tempore convenit, vel hoc eum facere, vel velle etiam facere." Hoc inculcat, hoc longa verbositatis prosecutione, imo curiositate multiplicat. Sed quid agis, o infelix anima mea? Ergo sic intemperanter exaestuas? Cur lectionis et orationis tempora perdis? Cur talia meditando tabescis? Cur quantulumcunque acumen ingenii velut ad saxum elidens grossescere facis? Quis Augustinus, quis Gregorius, vel aliquis talium in horum ruderum horrendam spissitudinem te projicit? Nullus eorum hoc dicere ausus fuit: Deus non potest facere, nisi quod facit. Si hoc etiam verum esset, melius erat ut taceretur, quam diceretur, nedum scriberetur.
Sed jam, quem dante Deo video, nodus enodandus est. Diverso modo agit de voluntate Dei; modo secundum id quod est; modo secundum id quo se ad res conditas habet, id est, aliquando secundum essentiam, aliquando secundum actionem, id est, rerum conditionem. A conditione enim rerum coeperunt et spatia locorum, et cursus temporum. Mansit igitur incommutabilis in se dum commutabilia faceret; manet semper incommutabilis, regens et faciens universa. Non ei aliquid novi accidit, quoniam non ea quia sunt, novit; sed ideo sunt, quia novit; nec se, quia lumen incircumscriptum est, in creatura sua conclusit. In Filio quippe suo totus naturaliter inest; quia non eum fecit, sed ex se genuit aeternaliter. "Ex utero, inquit, ante Luciferum genui te (Psal. CIX) ," id est, ex mea substantia ante initium, hoc est sine initio. In creatura vero sua non inest; quia non eam de se genuit, sed eam de nihilo fecit. Extra eum igitur sunt omnia quae fecit; quia licet ex ipso, et per ipsum, et in ipso sint, ipse tamen est super omnia, et non includitur in aliqua creatura, licet inhabitet in sanctis angelis, et in electis suis, non per naturam, sed per gratiam. Augustinus ad Dardanum (epist. 57) : "Deus ergo ubique praesens, et ubique totus praesens est, nec tamen ubique habitans, sed in templo suo, cui per gratiam benignus ac propitius est." Et infra: "Ideo enim ubique esse dicitur, quia nulli parti rerum absens est. Ideo totus, quia non parti rerum partem suam praesentem praebet, et alteri parti alteram partem, aequales aequalibus, minori vero minorem, majori majorem. Sed non solum universitati creaturarum, verum etiam cuilibet parti ejus totus adest." Ut igitur magni doctoris hujus probat assertio, Deus praesens est universitati rerum, nec concluditur vel in parte universitatis rerum, vel in universitate. Major ergo non mole, sed potentia, sed sapientia, sed bonitate, sed aeternitate, Deus universitate rerum. Excedit igitur et voluntas ejus et potentia ejus, quae nihil aliud sunt quam essentia ejus, universitatem rerum. Mendax est igitur, et fallax, qui voluntatem Dei, vel potestatem ejus, id est Deum, intra creaturam includit sicut ille facit, qui dicit Deum de creatura sua non posse facere, nisi quod facit; cum voluntas Dei sit ante universitatem rerum, et causa sit universitatis rerum. Hinc idem doctor super Genesi contra Manichaeos: "Voluntas, inquit, Dei causa est omnium quae sunt. Si enim habet causam voluntas Dei, est aliquid quod antecedat voluntatem Dei, quod nefas est credere. Quisquis ergo dicit, quare fecit Deum coelum et terram, respondendum est illi, quia voluit. Voluntas enim Dei causa est coeli et terrae; et ideo major est voluntas Dei, quam coelum et terra. Qui autem dicit: Quare voluit Deus facere coelum et terram, majus aliquid quaerit quam est voluntas Dei. Nihil autem majus inveniri potest. Compescat ergo se humana temeritas, et id quod non est, non quaerat, ne id quod est, non inveniat. Qui ergo voluntatem Dei nosse desiderat, amicus Deo fiat."
Haec, ut arbitror, mirabilis ille philosophus non legerat. Si enim haec legisset, sentire non audeo quod postea talia, tam nova, tam noxia docuisset. Dicit enim quod in faciendis vel dimittendis rationabilem habeat Deus causam, cur ab eo fiant, vel dimittantur. Sed, Augustino teste, ratio contradicit, et dicit, quia in rebus agendis vel dimittendis voluntate Dei nulla causa superior sit; et errat qui superiorem quaerit. Potens igitur est Deus de rebus multa facere, quae non facit. Nec accepit, nec accipit Deus a rebus causam, quando vel quomodo faceret, vel disponeret, vel eas gubernaret; quia ipse est causa omnium, ut sint, et in se habet scientiam et potentiam, qualiter omnia ordinata sint. Ipse namque est et Creator, et gubernator, et ordinator omnium, non solum bonorum, quae omnia ab illo sunt, sed et malorum, quae omnino ab illo non sunt et ideo nec vere sunt; quia non res, sed rerum privationes; vel si melius dicitur, corruptiones sunt; et sunt in natura ex natura. Nulla enim mala sunt, nisi in bonis, quamvis multa bona sint sine malis. De talibus non dubitant, qui summi nostri disputatoris, Augustini dico, verbis exercitati sint. Quae quia multa sunt huic assertioni fidem facientia, gratia brevitatis praetereo. Ad hoc autem hoc toto labore desudatur, ut veraciter ostendatur, quod voluntas Dei, vel ejus potentia, legi creaturae supposita, vel in ea inclusa non sit: et ideo Deus de ea multa potest facere, quae non facit. Mentitur igitur, qui haec dicit, quod non possit. Cum ergo dicitur: Dei voluntas vel potestas augeri vel minui non potest; verum dicit, quia secundum essentiam dicitur, quae Deus est, quae augeri vel mutari non potest. Et cum dicitur: Deus malum facere non potest, verum dicitur, quia malum nihil est: non enim res, sed rei corruptio est; et Deus qui incommutabilis est, non bonus esse non potest. Et haec ejus impotentia omnipotentia est. At cum dicitur: Deus non potest pluere, nisi quando pluit, vel de creatura sua facere, nisi quod facit, fallacia est. Non enim jam de voluntate aut potestate Dei, eo modo quo superius agitur, id est simpliciter, id est secundum essentiam, quod est secundum id quod est; sed etiam secundum actionem, id est secundum effectum rerum, quod est secundum id quod se habet ad aliquid, hoc est, Creator ad creaturam. Creator enim creaturae Creator est, et creatura Creatoris creatura est.
Et aliter intelligimus et loquimur de re, secundum id quod est; aliter intelligimus ac loquimur de re, secundum id quod se ad aliud habet, licet res eadem sit. Hoc ille Aristoteles acutissimus praedicamentorum inventor, dispositor ac disputator, diligenter legentibus et sapienter intelligentibus ostendit, qui de singulis praedicamentis agens, eorum proprietates subtiliter ac sigillatim exposuit. Quia igitur universitas rerum subdita est Creatori, et ejus voluntati vel potestati resistere non potest, potest Deus de ea multa facere, quae non facit, qui nihil contra voluntatem suam facit. "Omnia enim quaecunque voluit, in coelo et in terra facit (Psal. CXXXIV) ." Augustinus in Enchiridio: "Et ubi est potentia, quae in coelo et in terra omnia quaecunque voluit, fecit, si colligere filios Jerusalem voluit, et non fecit? An potius et illa quidem ab illo filios suos colligi noluit; sed, ea quoque nolente, filios ejus collegit ipse, quos voluit? Quia in coelo et in terra non quaedam voluit et fecit; quaedam vero voluit et non fecit; sed omnia quaecunque voluit, fecit." Cum ergo et voluntas et potestas Dei idem sint in eo, diverso tamen modo se habet rerum effectus; quia multa potest facere, quae facere non vult, qui facit in coelo et in terra quaecunque facere vult. Potens est enim de lapidibus istis suscitare filios Abrahae, id est, de vasis irae facere vasa misericordiae; et tamen de omnibus non facit. Sed cur de illis faciat, de illis non faciat, secretum est penes ipsum est, abyssus est. "Judicia enim Dei abyssus multa (Psal. XXXV) ." Et quoniam, ut Augustinus in libro super Genesi ad litteram longiuscule disserit, bipartitum est opus divinae providentiae: quaedam namque causae sunt in Deo aeternales et incommutabiles, quaedam vero rebus insitae sunt originaliter, primordialiter, causaliter, ab eo qui vivit in aeternum: et juxta prophetam, "creavit omnia simul (Eccli. XVIII) ;" secundum superiores inconvulsum est, quidquid statutum est; secundum inferiores multa possunt fieri et non fieri, quae contingit fieri vel non fieri. Secundum inferiores de uva vinum exprimitur, et de farina panis efficitur; secundum superiores aqua in vinum mutatur, et nunc quinque millia hominum quinque panibus saturantur hordeaceis, nunc quatuor millia septem panibus triticeis, per eum, qui veteris ac Novi Testamenti pabulo reficit esurientes ac sitientes justitiam. Sed melius eruditissimi ac dulcissimi doctoris B. Gregorii verbis hujus profunditatis sinus explicabo. Sic enim dicit in libro IX Moralium, dum capitulum illud exponit: "Deus, cujus irae nemo potest resistere (Job IX) ." Mirum, inquit, valde est, quod irae Dei nemo resistere dicitur, cum multos indignationi supernae animadversionis obviasse eloquia divina testentur." Et facta mentione de Moyse, et Aaron, et Phinees, David et Elia, post aliquanta sic concludit: "Irae igitur Dei resisti potest, quando ipse qui irascitur opitulatur; et resisti omnino non potest, quando se et ad ultionem excitat, et ipse precem, quae ei funditur, non aspirat. Quod ergo irae Dei resisti potest, secundum inferiorem causam dictum est, sicut sermo divinus dicit ad Jeremiam: "Si autem mutaverit gens illa aut regnum illud malitiam suam; et ego non inducam super eam malum, quod locutus sum, dicit Dominus (Jer. XVIII) ." Non enim a Chaldaeis destrueretur Jerusalem, si mutasset bonitate malitiam. Nam Deus manens incommutabilis in se, mutasset etiam ipse damnationis illius sententiam. Non fecit igitur Deus quod facere potuit; quia nec se creaturae angustiis, nec liberum arbitrium lege necessitatis astrinxit. Quod vero irae ejus resisti non potest, secundum superiorem causam est, sicut rursum ad ipsum Jeremiam dictum est: "Tu ergo noli orare pro populo hoc, et noli assumere pro eo laudem et orationem, quia non exaudiam te (Jer. VII) . Et rursus: Si steterit Moyses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum (Jer. XV) ." Defixum ergo erat apud ipsum ut Jerusalem et populus ejus destrueretur. Et quod apud eum defixum erat ut fieret, secundum superiorem causam necesse erat ut fieret; quia praescientia ejus falli non poterat. Et quid faceret de Jerusalem, ipse ante saecula noverat. Secundum inferiorem vero causam necesse non erat; quia si illa mutasset malitiam, et ille sententiam. Habebat enim illa in se, ut hoc facere posset, si vellet. Sed et ipse noverat ante constitutionem mundi, quod illa nollet." Idem doctor in eodem opere lib. XII, in expositione sententiae illius: "Constituisti terminos ejus, qui praeteriri non poterunt (Job XIV) ." "Statutum est quoque, inquit, homini, quantum in ipsa vita mortali vivat. Nam etsi annos quindecim Ezechiae regi ad vitam addidit omnipotens Deus, tunc eum mori permisit, cum eum praescivit esse moriturum. Nec propheta igitur mendax, quia tempus mortis innotuit, quo vir ille mori merebatur; nec Dominica statuta convulsa sunt, quia ut ex largitate Dei anni vitae crescerent, hoc quoque quod ante saecula praefixum fuit, atque spatium vitae quod inopinate foris additum est sine augmento praescientiae fuit intus statutum." Sic ille.
Patet igitur his qui contentionis spiritum non habent, quod secundum inferiorem causam dictum est: "Dispone domni tuae, quia morieris tu, et non vives (Isai. XXXVIII) , quia sic meruerat: et anni additi sunt secundum superiorem causam, secundum quam verum erat, necesse est Jerusalem a Chaldaeis destrui; secundum inferiorem non erat verum, necesse est Jerusalem a Chaldaeis destrui, vera est enim haec hypothetica. Si praescitum est a Deo Jerusalem a Chaldaeis destrui, tunc necesse est Jerusalem a Chaldaeis destrui. Omne enim quod a Deo praescitum est, ut fiat, necesse est fieri; alioquin praescientia ejus falleretur; quod abhorret a vero. Nec tamen ideo vera est haec categorica per se. Necesse est Jerusalem a Chaldaeis destrui. Posset enim Jerusalem mutare malitium, si vellet, et illam, quae sub conditione posita erat, mutaret sententiam. De natura igitur Dei loquor secundum superiorem causam; de natura vero rerum secundum inferiorem; veluti cum dico: Si David et Petrus praedestinati sunt ad vitam aeternam, David et Petrus damnari non possunt: sed hoc non ab ipsis, sed ab ipso Deo est, cujus praedestinatio falli non potest. Item verum est, si David in adulterio, Petrus in negatione morerentur, quod bene secundum inferiorem causam contingere posset, David et Petrus damnarentur: sed hoc non a Deo, sed ab ipsis est. Rebus igitur non incumbit necessitas, sed relatio de rebus ad providentiam facit conditionalem necessitatem. Et de hoc luculentissimus ac acutissimus doctor Boetius in VI De consolatione philosophiae: et nos, quamvis maxime ad hoc nihili simus, in tractatu De rebus universalibus ad magistrum Theodoricum, pro modulo nostro diffusius egimus. Universitas igitur rerum, ut ratio probat et auctoritas approbat, voluntati Creatoris subdita est, a quo de nihilo facta est. Et ideo ipse de illa secundum inferiorem causam multa facere potest, quae non facit, qui tamen contra id quod apud ipsum praefixum est nihil facit. Et hic est diversus intelligendi respectus, et diversus loquendi modus, id est, secundum Dei voluntatem, potestatem, providentiam, hoc est, ejus essentiam: (non enim aliud est ejus essentia, aliud in eo illa); et secundum id quod se, nescio si dicam, habet vel habent ad naturam rerum, vel effectus earum. De quo conjunctim agens novitatum amator, ac subtilissimus temporis academicus, pedicam tendit ad capiendas animulas vanitati deditas, minus legentes, et minus quae Dei sunt intelligentes. At contra hanc adinventionem quae de Deo male loquebatur, haec dicta sint. De propositis igitur restat extremum, quod videndum est, et tali fine finietur hoc opus. Petrus hic Abaelardus, contra cujus commentitia figmenta scribimus, vestris orationibus et praecepto sanctitatis vestrae roborati, Pater optime Hugo, quibusdam viris nobilitate, studio, scientia fulgentibus, et inter illos aliis magis curiosis quam studiosis, per vanam et inanem philosophiam placens, de his quae ad Deum pertinent non tam catholice quam philosophice tractavit; ac per hoc longe factus a populo, de quo legitur: "In populo gravi laudabo te (Psal. XXXIV) , vento subtilitatis erravit, nostrae fidei simplicitati turpiter obvius, et veritati damnabiliter contrarius. In fornace namque Aegyptia operum suorum vascula fabricavit, ac philosophos Platonem, Virgilium, Macrobium, intonsos et illotos ad convivium summi Regis introduxit. Sic enim Platonem maxime sequens in theologia sua dicit: "Nunc verba Platonis de anima mundi diligenter excutiamus, ut in eis integerrime Spiritum sanctum designatum esse agnoscamus." Et infra: "Illud quoque, quod ait Plato animam locatam esse a Deo in medietate mundi, eamque per omnem globum totius orbis aequaliter porrigi, pulchre designat gratiam Dei omnibus communiter oblatam, juxta illud, Spiritus Domini replevit orbem terrarum (Sap. I, 7) . Huic etiam involucro, de positione scilicet animae in medio mundi locatae, hoc est de gratia Dei omnibus communiter oblata divina facta concordant; quia Dominus noster Jesus Christus rex operatus est salutem in medio terrae." Quod autem temporalitatis hujus cursum vocat involucrum, Joannem Scotum sequitur, qui frequentius hoc inusitato vocabulo usus, et ipse pro sua subtilitate de haeresi notatus est.
Cunctis autem haec legentibus et vera scientibus liquet, quod ex philosophica disciplina animam mundi Spiritum sanctum dicit; cum secundum ipsos philosophos anima mundi multum differat a Creatore et mente divina, quam nouðn appellant; et secundum veram fidem et ecclesiasticam doctrinam idem Spiritus sanctus Patri et Filio consubstantialis sit, et in nullo differat, et coaeternus sit ambobus. Dicit itaque gratiam Dei, quam Spiritum sanctum vocat, omnibus esse communiter oblatam. In Apologia vero sua primum quidem se strenue defendit, et Pelagianam anathematizans haeresim, de gratia Dei catholice sentit et scribit: sed postea more suo subtilis, ac velut alter Proteus, lubricus elabitur, et revertitur in idipsum. Verba illius hoc melius probabunt. Haec prima sunt: "Ego, inquit, gratiam Dei voco, quidquid ad salutem hominis de ipso Deus disponit, vel ei confert quod ipse non meruerit. Ait quippe Apostolus: "Reliquiae secundum electionem gratiae salvae factae sunt (Rom. XI) ." Si autem ex gratia, jam non ex operibus, alioqui gratia jam non est gratia. Igitur Dei est in electis suis, quod eos ab aeterno praedestinaverit, quod et fidem eis inspiraverit, quae utique nostra praecedunt merita, et sine quibus eum diligere non valemus, ut salvari mereamur. Ipsa enim dilectio, quam ipse per ea, quae dicta sunt primo in nobis efficit, effectus ipsius Dei, sive donum ejus est: et ejus imputanda est gratiae, antequam etiam nihil salutis possimus promereri. Unde et Apostolus: "Quid," inquit, "habes, quod non accepisti? (I Cor. IV.) " Haec a Paulo dicta de Dei gratia, magis veritatis quam Petri verba sunt. Quid enim verius, quid elimatius, quid salubrius dici potest? Sed sta hic, quaeso mecum. Familiaris tibi fui, quantum potui. Ut fraternae dilectionis norma jubet, hominem non persequor, sed errorem. Nisi me fallas, istius ipsius assertionis tuae funibus alligatus es.
Licet ex dono Dei sit, quod sumus, quod vivimus, imo quidquid in nobis et in omni creatura est. Quod enim omnis creatura est, et quidquid boni in ea est, ex dono Dei, id est ex bonitate ejus est. Sed quia Pelagianistae haeretici oppugnatores divinae gratiae ad haec confugiebant, et quod modo supra dicto verum est, dona naturae Dei gratiam vocabant, bene, subtiliter, utiliter a catholicis tractatoribus distinctum est inter dona naturae et dona gratiae; quia dona naturae communia sunt et electis et reprobis: dona vero gratiae omnibus electis, reprobis nullis. Sicque gratiam ecclesiasticae consuetudinis usu vocaverunt illius electionis effectum, per quae ille qui habet ventilabrum in manu sua, et purgat aream suam, separat grana a paleis, et ea mittit in horreum suum. At Petrus brevi mutat vultus suos, et ad solita rediens, nobis efficitur alienus. Adjuvate nunc, quaeso, fratres; fortis est, vincula dirumpit, magisterio fulget, eum retinere non possum. Dicit nullis interpositis, quod mihi magni miraculi res est. "Ergo, inquit, et ipsum liberum arbitrium quia bonum est, divinae gratiae est donum: et ipsa ratio, in qua ipsum consistit." Verum est, sed aliter agis. Nam et liberum arbitrium, et ratio in qua illud consistit, communia sunt et electis et reprobis. Obloqueris, et sophisticus es, non sic agebamus de gratia. Sed vehementior efficitur in sequentibus. Nam dicit: "Cum igitur Dominus tam electis quam reprobis rationem tribuat, et viam ostendat, qua perveniendum sit ad beatitudinem: et ad hanc percipiendum, quam omnibus offert, praeceptis et exhortationibus suis nos jugiter invitet; alii super haec eum audiunt, et praeceptis obtemperant, bene vivendo, ut oblata percipiant praemia; alii contemnunt, et in sua remanentes ignavia, obedientiae laborem refugiunt." Miror, si vigilabat qui talia scribebat, tam sibi dissentiens de re eadem pene loco eodem. En quo validus concionator, et divinae gratiae defensor, citius quam sperabam, evanuit, et contempto disputationis ordine legitimo, tritas familiaris suae semitas deseruit. Ponit namque rete mendacii, dum asserit quod ad percipiendam beatitudinem, quam secundum se offert omnibus Deus, praeceptis et exhortationibus, omnes invitet.Transeo de pueris recens natis, tam de gentibus quam de Christianis parentibus procreatis, non baptizatis, et morte praeventis; transeo de pluribus in pluribus locis nunc degentibus, qui predicationem Christi non audierunt, sine qua nemo potest pervenire ad veram beatitudinem. Respondeat si potest de gentibus innumeris ante Salvatoris adventum pene toto orbe cultui idololatriae deditis: notus enim tantum erat in Judaea Deus (Psal. LXXV) . Cur, sicut legitur in Actis apostolorum, permisit illas Deus ingredi vias suas (Act. XIV) ; quasi diceret, vias eorum, non vias mandatorum Dei, ne pervenirent ad salutem, nisi occulto, sed nunquam injusto judicio? quaerit jam nunc quia sic placet ei, qui philosophiae abyssi puteos exhausit, et modo non audiens: "Altiora te ne quaesieris, et majora te ne scrutatus fueris (Eccli. III) , inscrutabilia Dei judicia temerarius investigator cum Porphyrio philosopho; quaerit, inquam, cum Juliano Augusto apostata (qui in expeditione contra Evangelia Christi libros scripsit octo,) cur Deus Christianorum, qui secundum eos mundi Salvator erat, in novissimis temporibus ortus est, et innumerabilibus jam damnatis in inferno tam tarde salutem operatus est. Audiat a Propheta: "Judicia Dei abyssus multa (Psal. XXXV) ." Audiat ab Apostolo: "O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus!" (Rom. XI.) Quid ergo restat, nisi ut aut tot tantisque testibus decredat, et Christianus non sit; aut si credit, scrutari desinat inscrutabilia, et quietus sit? De hac tamen profunditate qui fideliter inquirere voluerit, legat secundum capitulum, quod est de tempore Christianae religionis libelli illius, quem composuit B. Augustinus (epist. 49, quaest. II) ad presbyterum, qui vocabatur Deo gratias. At Petrus domi cum Jacob habitare simplex dedignatur; sed fortis venator ut Esau silvas ingreditur umbrosas; et ex arcu perverso quem diutius extenderat, conditionis hujus toxicatam sagittam emittit. Sic enim, inquit "ad bene vivendum reprobos praeparari, sicut electos, id videlicet dicendo et admonendo, et facultatem praebendo ut nulla jam supersit excusatio." Et loquens cum adversariis adjungit, dicens: "Sed dicis quia Deus bonam voluntatem in reprobis non fecit, sicut in electis." Et qui catholicae firmitudinis fundamentum modis omnibus destruit, et more suo de suo loquens sic destruit: "Culpandi, "inquit, reprobi non sunt, si recte non vivunt, sicut electi: cum ad rectitudinem vitae illis sit illa negata gratia, sine qua recte vivere nullatenus possunt."
Haec est vetustissima Pelagianorum haereticorum argutio: hac machina gratiae singularis excellentiam oppugnabant, sed non expugnabant. Et ad hoc usque haec falsa benevolentia eos trahebat, quatenus infantes sine originali peccato nasci perhiberent, et sine baptismo in regno coelorum eos ingredi praedicarent. Sed quantum ista falsa sint, latet neminem qui catholica doctrina, et maxime beati verbis Augustini eruditus sit. Petrus ergo, qui superius Pelagianam heresin anathematizaverat, et contra eam fortiter, veraciter, catholice disputaverat, nunc talibus obligationibus erroris involvitur, ut patentur asserat, ad illam suam communiter omnibus, id est, et electis et reprobis, oblatam gratiam, nullam cordis a Deo praeparationem fore necessariam; sed hanc ex libero arbitrio omnibus inesse, quod eam quisque potest recipere et quod Deus bonam voluntatem non faciat in electis suis, sicut nec in reprobis: qui tamen si id faceret in electis, et non similiter faceret in reprobis, bene de rectitudine vitae reprobi se possent excusare. Ecce ad quantas faeces liberi defensor arbitrii delapsus est, cum Apostolus dicat: "Deus est qui operatur in nobis et velle et perficere (Phlip. II) ;" quia illa gratia, quam praedicamus, talis est ut faciat hominem, quod nolebat, bene velle; et quod non poterat, posse. Non enim sic collata est, ut vacans sit, quia divinae propitiationis inspiratio est, et erigit jacentes, et caecos illuminat, et infirmos fortes facit, et mortuos suscitat, et quoscunque praedestinavit, ad vitam aeternam perducit. Non est impotens, non fallit, non est omnibus communis. Eorum praecordiis a Deo infunditur, quorum certus est numerus, quorum nemo perit, quia nemo potest rapere oves Christi de manu Patris Christi.Hoc assertionis nostrae munimentum sanctorum Patrum testimoniis firmandum est, ut sic liberum praedicetur arbitrium, ne gratia negetur, et sic gratia confirmetur, ne liberum destruatur arbitrium. Augustinus in epist. 1 ad Valentinum abbatem: "Dominus Jesus, inquit, non prius venit ut judicaret mundum, sed ut salvaretur mundus per ipsum; postea judicabit ipse mundum quando venturus est judicare vivos et mortuos. Si ergo non est Dei gratia, quomodo salvat mundum? et si non est liberum arbitrium, quomodo judicat mundum?" Et infra in eadem: "Cavete ergo, quod tantus Apostolus tam terribiliter dicit, et ubi sentitis non vos intelligere, interim divinis eloquiis credite, quia et liberum arbitrium nec converti potest ad Deum, nec proficere in Deo." Idem in epist. 2 ad eumdem: "Fides catholica liberum arbitrium non negat, sive in malum, sive in bonum; neque tantum ei tribuit, ut sine Dei gratia valeat aliquid, sive ut ex malo convertatur ad bonum, sive ut in bono perseveranter proficiat, sive ut ad bonum sempiternum perveniat." Idem ad Julianam: "Liberum arbitrium, nisi gratia Dei juvetur, nec ipsa bona voluntas in homine esse potest." Et in libro De verbis Domini: "O malum liberum arbitrium, nisi Dei gratia juvetur." Et ad Optatum: "Merito videretur injustum quod fiunt vasa irae ad perditionem, si non esset ipsa massa universa ex Adam damnata. Quod ergo fiunt nascendo vasa irae, pertinet ad debitam poenam; quod autem fiunt renascendo vasa misericordiae, pertinet ad indebitam gratiam." Item ad eumdem: "Non solum justus, sed et misericors figulus alia vasa in honorem secundum gratiam, non secundum debitum, facit, dum et parvulis subvenit, quorum nulla merita dici possunt; et majores praevenit, ut habere aliqua merita possint." Idem in libro De civitate Dei: "Dicitur etiam voluntas Dei, quam facit in cordibus obedientium mandatis ejus: de qua dicit Apostolus: "Deus est enim, qui operatur in vobis velle (Philip. II.) " Ubi est ergo Petrus et sequentes ejus, qui confidentes in virtute sua, et in simulacris mendaciorum suorum, dicebant: non est hominibus necessaria cordis praeparatio a Deo; non facit Deus bonam voluntatem in electis suis. Resistitisne adhuc? Audite, quid gratia faciat in homine. Augustinus in Enchiridio: "Sola gratia secernit a perditis, quos concreaverat in eadem massa perditionis ducta ab origine causa communis." Et in libro De perfectione justitiae hominis. "Si per seipsum potest esse homo sine peccato, ergo Christus gratis mortuus est. Non autem gratis Christus mortuus est. Non igitur potest homo sine peccato esse, etiamsi velit, nisi adjuvetur gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum." Et in libro De natura et gratia: "Sicut oculus corporis etiam plenissime sanus, nisi candore lucis adjuvetur, non potest cernere; sic et homo etiam perfectissime justificatus, nisi aeterna luce justitiae divinitus adjuvetur, recte non potest vivere." Item in eodem: "Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris, non naturae possibilitate, nec libero arbitrio, quod est nobis; sed per Spiritum sanctum, qui datus est nobis." Audite, quod etiam voluntas a Domino praeparatur. Augustinus in libro De correptione et gratia: "Nam quis ignorat tunc fuisse perituram fidem Petri, si ea, quae fidelis erat, voluntas deficeret; et permansuram, si eadem voluntas maneret? Sed quia sicut scriptum est, "praeparatur voluntas a Domino Deo," ideo pro illo Christi non potuit esse inanis oratio."
Item audite, quod gratia bonam voluntatem faciat in homine. Augustinus in libro De gratia et libero arbitrio: "Semper est in nobis voluntas libera, sed non semper est bona. Aut enim a justitia libera, quando servit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando servit justitiae, et tunc est bona. Gratia vero Dei semper est bona; et per hanc fit ut sit homo voluntatis bonae, qui prius fuit voluntatis malae. Audite, quod gratia inanis non sit. Praedestinatio enim, ut Augustinus definit, "est gratiae praeparatio, gratia vero est praedestinationis effectus." Praedestinatio vero falli non potest, nec gratia frustrari, quae non solum bonum infundit, sed etiam primitus malum expellit. Augustinus ad Prosperum et Hilarium, qui eum suis epistolis de talibus interrogaverant, in libro De praedestinatione sanctorum: "Haec gratia, quae occulte humanis cordibus divina largitate tribuitur, a nullo duro corde respuitur. Ideo quippe tribuitur, ut cordis duritia primitus auferatur. Quando ergo Pater intus auditur et docet ut veniatur ad Filium, aufert cor lapideum, et dat cor carneum." Audite quod gratia communis non sit. Augustinus ad eosdem in eodem libro: "Non omnium est fides, cum fidem posse habere sit omnium. Non autem ait Apostolus, quid autem potes habere, quod non accepisti, ut possis habere: sed ait: "Quid autem habes, quod non accepisti?" (I Cor. IV.) Proinde posse habere fidem, sicut posse habere charitatem, naturae est omnium hominum; habere autem fidem, quemadmodum habere charitatem, gratiae est fidelium." Idem ad Valentinum in libro De gratia et libero arbitrio: "Hoc etiam Pelagiani ausi sunt dicere, gratiam esse ipsam naturam in qua creati sumus, ut habeamus mentem rationalem, qua intelligere possimus, facti ad imaginem Dei. Sed non est haec gratia, quam commendat Apostolus per fidem Jesu Christi. Hanc enim naturam etiam cum impiis et infidelibus certum est nobis esse communem. Gratia vero Jesu Christi eorum tantummodo est, quorum est ipsa fides, id est, electorum: non enim omnium est fides." Idem de eodem super psalmum LXXVII: "Cum essent, inquit, antiquis patribus communia omnia sacramenta, non communis erat omnibus gratia, quae sacramentorum virtus est; sicut et nunc jam revelata fide, quae tunc velabatur, omnibus in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti baptizatis commune est lavacrum regenerationis: sed ipsa gratia, cujus ipsa sunt sacramenta, qua membra corporis Christi cum suo capite regnatura sunt, non communis est omnibus." Sentit idem sanctus Innocentius papa, et Petri cathedram defendens ab errore, ad eumdem et caeteros Afros episcopos, qui de concilio Milevitano scripserant, eis loquitur in hunc modum: "O pravissimarum mentium perversa doctrina! Adverte tandem quod primum hominem libertas ipsa ita decepit, ut dum indulgentius frenis ejus utitur, in praevaricationem praesumptione conciderit, nec ex hac possit erui, nisi ei per providentiam regenerationis statum pristinae libertatis Christi Domini reformaret adventus." Videte, qui legitis et intelligitis, si districtius dictum est alicubi a B. Augustino, sicut hic ab Innocentio, ad quid valeat libertas arbitrii, si non adjuvetur gratia Dei. Cum enim, ut Augustinus dicit in Enchiridio, "Primus homo peccavit, et se, et liberum perdidit arbitrium. Aliter enim habuit liberum arbitrium ante peccatum, aliter post peccatum; aliter per gratiam, aliter habebit, cum habebit vitam aeternam. Ante peccatum sic liberum habuit, ut in bono stare posset, si vellet; post peccatum sic debilitatum, ut de malo per se nunquam surgere possit, sed per gratiam non communiter omnibus oblatam, sed tantummodo in cordibus electorum per Spiritum sanctum diffusam sic melioratum, ut bonum agere et velit, et possit." Sed alterius temporis haec disputatio est. Beatus denique Gregorius haec eadem confirmat, dicens ita libro XXVII Moralium: "Dum ergo praedicatores sancti et vocantur ad Macedoniam et ab Asia prohibentur (Act. XVI) ; istinc occultarum mensurarum linea ducta est, hinc reducta. Illinc tenditur, ut Macedonia intra sanctae Ecclesiae spatia colligatur; hinc attrahitur, ut ad fines fidei Asia relinquatur."
Et infra in eodem: "Istae mensurae et lineae occultorum judiciorum Dei tendebantur, cum sicut legimus in Evangelio, alius secuturum se promittit et repellitur, alius relaxandum se postulat, et retinetur." Et in XXIX ejusdem operis: "Quia omnipotens Deus sanctos suos de impiis elegit, et quam multos electos adhuc intra pravorum vitam repositos habeat, novit apte in nive vel grandine thesauros habere se perhibet. Thesauri quippe ajpoú tou qevseoû, id est a positione nominantur, et plerosque in vite frigida diu latentes respicit, quos ad medium cum jubet producit; justitiae nitorem candidus per supernam gratiam facit." Et haec catholicorum disputarorum de gratia testimonia sufficiant. Scripsit autem idem Petrus aliud opusculum, quod "Scito teipsum" intitulavit; et suam, ni fallor, Ethicam appellavit. In eo, sicut et in supradictis sua vocum acceptione novitatis incude vana et animarum saluti noxia cudens, plurima de moribus contra morem ecclesiasticum disputavit. At ut ei contradicant, aliis relinquimus, qui dignitate loci, et acrimonia ingenii et labore studii, et fervore belli, mihi abjecto in domo Dei mei, meique similibus, incomparabiliter praeferuntur. Caeterum, quoniam propitia divinitate profundissimarum quaestionum naufragia incolumi nave, non ingeniolo meo, sed sanctorum Patrum remis evasi; stylo theca reposito, quieto lectionis et orationis portu laetus ac securus excipior, Christo Deo meo, vestraeque excellentiae grates accumulatissimas agens; quorum, illius scilicet inspiratione, vestraque jussione, praesens opus explevi.
(Aus: Hugo, Charles Louis, Sacrae Antiquitatis Monumenta Historica, Dogmatica, Diplomatica, Band 2, Stivagii, 1731, 330ff.)
Innocentio Innocenti, Pastorum Pastori, Hugo Metellus, inclinato corde et capite devoti affectus devotum effectum.
Fiant aures tuae, Pater venerande, intendentes in vocem devotionis meae, aperiantur ad audiendum verbum breve, in quo continentur lamentationes & veh, nec arbitreris in litteris meis latere quicquam fallax aut invidiae marcidae. Non enim oratio mea invidet aut fallit, non lascivit, non superbit; sed plorat, sed orat, & ut exaudiatur laborat. Zelus namque domus Dei comedit me & opprobria exprobrantium ei militant adversum me, certamen in levitico inter duos geritur, figura cujus certaminis ad nostram doctrinam describitur. Duo enim litigaverunt in Levitico, & duo modo litigant sub Evangelio, quorum unus Abbas Claraevallis ex utroque parente Israelita natus est, qui in utroque sensu tam litterali quam spirituali catholicus est; alter vero Petrus Abailar ex Aegiptio patre & Judaea matre progenitus degenerat, & in tenebris ambulat, quia in spirituali sensu, sicut dicitur, exorbitat, etsi quantum ad matrem, quantum ad litteram rectum sensum teneat.
Petrus iste, non Barjona, sed Abailar, quod equidem esset tolerabile, si tamen latraret in arte, Petrus, inquam, latratus dat in excelsum, dat saltus in Coelum, dum iniquitatem in excelso loquitur, dum fidem catholicam fideliter persequitur. Si quis hoc plenius cognoscere defiderat, Theologiam illius immo frivilogiam legat, antequam enim faecem nequaquam funditus exinanitam propinat volatilibus Coeli & bestiis terrae bibunt ex ea insipientes corde, gestantque in manibus calicem continentem mixtum non defoecatum ut inebriet populos Aethiopum, verba sacrae scripturae fideliter prolata venatur, spretoque sensu catholico in verbis torquendis & retorquendis curiose & damnose versatur. Ecce altera hydra multorum capitum, Bellua cui si amputes unum caput, renascuntur plurima. Ecce alter Phaeton qui quadrigam veri solis, quadrigam quatuor Evangeliorum ad illuminandum mundum impetuosus & praesumptuosus auriga ascendit, sed non recto tramite processit, secum multam partem terrae igne superbiae perdidit. Siquidem spiritus superbiae cor ejus stimulat, eumque angelus Sathanae multiformiter colaphizat. Ecce superbia germinat, quae contentiones & novitatum praesumptiones generat. Legimus in libris gentilium quemdam Anthaeum Gygantheae fortitudinis virum, cum quodam luctandi habuisse conflictum, qui dum stando confligebat, deficiebat, prostratus in terra vires resumebat. Humilitas possessorem suum confortat, confirmat, elatio deprimit, & infirmat, excelfus enim Dominus & humilia respicit, & alta a longe cognoscit. Ecce alter Prometheus, mortuo Anselino Laudunensi, & Guillelmo Catalaunensi, ignis verbi Dei in terra defecit. Homo autem iste ad quadrigam veri solis sine ductore ascendit, & nesciente sole ignem surripuit, sublatum terris cum sumo dedit, & sicut sublato igne a Prometheo pro vindicta cohors febrium terris incubuit, sic pro igne istius furtivo, fumoso, a quadrigis veri solis surrepto, cohors perversorurn dogmatum terris incanduit. At ut alludam vocabulo, vere Prometheus magna promens & majora promittens, ecce altera olla Ezechielis bulliens succensa ab aquilone: Tu autem Pater, esto adversus ollam bullientem virga vigilans Jeremiae, fodit iste cisternam sibi, & primus cecidit in eam, & quia cisternam non cooperuit jumentum proximi in ea corruit, Domino itaque jumenti pro jumento pretium reddet, sed quam commutationem pro anima sua solvet? Proh dolor! Quantum lumen tenebratum est! hic si prudentiae suae modum poneret, hic si in oculis suis humilis appareret, nec virgo fatua ex alieno ore prudentis suae mercedem quaereret, & sibi & aliis satis utilis esset. Hic si Propheta Domini esset de suo corde non prophetizaret, nec simplices & idiotas, aureo calice Babylonis inebriaret. Percussa est Francia Aegypti plagis durissimis, percussa est loquacibus ranis nec deest sciniphes, cum argumentorum aculeis. Serpunt ranae turgidae inter flagrantes areolas aromatum superseminantes zizania & lolium, corrumpuntque aliena admixtione suaviter redolens balsamum adulterantes Spiritus Sancti unguentum.
Medendum est itaque his plagis, Pater venerande, paranda sunt emplastra adversus morbos spirituales, inflammandum est cauterium ad cauteriatas conscientias medendas & velociter; velociter, inquam, ne morbus invalescat, nec cadant penitus in retinaculo praefati hominis, peccatores terrae auribus prurientes, qui verba cadentia tollunt, qui jurare in verba magistrorum consueverunt, qui sunt umbrae umbram obumbrantes, qui sunt salices torrentes, circumdantes, virentes, sed steriles. Ii sunt nubes sine pluvia quae circumferuntur a vento: ii funt sydera errantia, ii sunt fontes sine aqua, tu autem Domine, ne elongaveris auxilium tuum, sed ad defensionem meam, tenerae vineae Christi intende: sed festina ne tardaveris. Consilio tuo rationabili vulpeculas quae demoliuntur vineam Christi exterminare, quia singularis ferus depascitur eam, & unicornis elevat cornu superbiae super eam. Eleva manum tuam adversus synagogam Sathanae, extingue aqua sapientiae ignem gehennae, labora quoad potes ut spirituales muri Jerusalem reedificentur. Nequaquam est foelix Ecclesia stantibus moeniis, ruentibus moribus, possem, nossem conformare consilium qualiter tam perniciosae pesti posses nosses occurrere, quo antidoto tantum morbum valeres excludere. Sed hoc esset in sylvam ligna ferre, & aquam in mari fundere. Relinquo itaque Romanae Curiae istius controversiae magisterium, quae omnium Ecclesiarum obtinet Principatum, cujus, fides non excrustabitur nec unquam aliqua haeresi adulterabitur, dicente Domino : Rogabo Patrem meum pro te, ut non deficat fides tua, Petre.
(Aus: Hugo, Charles Louis, Sacrae Antiquitatis Monumenta Historica, Dogmatica, Diplomatica, Band 2, Stivagii, 1731, 330ff.)
Petro Abailardo, trivii, quadriviiquue pleno planoque ministro, Hugo Metellus. Eloquia Domini, eloquia casta, caste eloqui.
Fama praetereunte, fama praeloquente, famam subsequor & cum fama loquor. Salva pace tua haereses tuo nomini dedicatas, tuo nomini attitulatas, quae sine excidio & exilio chriftiani nominis credi non possunt, execror & persequor, & excussa pace te ipsum cum ipsis abhominor, si earum es autor & defensor, quia intempestive emisisti. Si tamen emisisti. Debuerant siquidem in annum nonum premi, & praelo rationis diligenter exprimi & celari, etsi quid ibi esset foecis aut paleae, per purgatorium ignem transire, & vehementer excoqui, cor namque viri prudentis sapientiam debet meditari, & in meditatione illius consolari, meditata vero debet in statera librare, & antequam proferat ad conspectum solis examinare. Nescit enim vox emissa reverti, transvolat equidem montem saepe Caucasum & Poeticum Parnassum. Quod si fecisses, nequaquam defecisses; nequaquam cum scriptis tuis reprobatus esses. Eloquia siquidem Domini, eloquia sunt casta, igne examinata, eloquia fidelia, eloquia defoecata, odoramentis spiritualibus spirantia. Eloquia vero quae fama dispergit esse tua, eloquia sunt adultera, foece plena, prophana, haeresibus redundantia, Scripturam Sacram devirginasti, & usquead verticem violasti, si tamen verum est quod de te dictum est, ultra hominem elevatus es, & infra homininem dehominatus es. Si infra hominem te collegisses, & te hominem esse meminisses, bene ominatus esses, usquead tertium coelum ascendisti, & secreta coeli supra modum penetrasti, errore, itaque & horrore erras & horres, si haeresibus haeres, si tamen verum est quod de te dictum est. Raptus fuit Apostolus usquead tertium Coelum, & audivit arcana verba quae non licuit loqui, & ut refert Augustinus, vidit Trinitatem in unitate, & unitatem in Trinitate cognovit, sed quod vidit eloqui non potuit. Tibi ergo licet quod illi non licuit? Joannes-Baptista, Praecursor Domini, tantus praeco, tantus Evangelista, fatetur se indignum esse corrigiam calceamenti solvere Venturi poft se, & ego homulullus, ego momenti nullius praesumo assurgere ad explicandam connexionem & foedus sempiternum Trinitatis cum unitate, & unitatis cum Trinitate. 0 quanta praesumptio! 0 quanta exinanitio! quod vilis homuncio, quod pulvis, quod cinis quod comprehensibilis tentat incomprehensibilem comprehendere, creatura creatorem, nullus ullum, homo Deum. Si ad hoc anhelas ut comprehendas laudem, insanior es Empedocle, qui frigidus insiliit Ethnam ardentem, ut compararet sibi nomen apud indoctam plebem. Pilos carnis tua quos vides, quos palpas quos secas nescis enumerare, & Deum vis aestimare? ut video inebriatus es novitatibus vanis, sub specie sanitatis insanis. Deus enim nesciendo scitur. Unum hoc de Deo scio, quod eum nescio. Disce nescire, si vis scire, esto sobrie ebrius, si vis esse sobrius. Quanta, inquam, praesumptio? Nescit enim diffinire homo quantae magnitudinis anima sua sit, & tamen tentat explicare quantae majestatis Deus fit, qui animam creavit, creatam humanis membris insufflavit, quod quantum sit a ratione alienum, quantum excedat humanae infirmitatis sensum, Psalmista intuens, ait: Mirabilis facta est scientia tua ex me, ac si dicat, ex me scio te, quia nescio me, scio te, & ex inscientia mea scio scientiam tuam mirabilem esse, & non potero ad eam, quim.a confortata est super me: Quaecumque ait Apostolus, scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Omnis enim divina pagina, aut aperta eft & potat, aut obscura, ut exercear, cognitaque cibat, aut omnis latet, solisque Angelis patet, & hoc etiam nobis prodest, suggerit enim nobis ut coram ea humiliemur, eamque veneremur, potius quam discutiamus, donec veniat Dominus, qui abscondita illuminabit, qui secreta Coelorum revelabit, quod Psalmographus a longe intuens, ait: Extendens Coelum sicut pellem quasi per mortales explicans sacrae scripturae difficultatem qui tegis in aquia superiora ejus. Superiora enim sacrae Scripturae modo in Angelis teguntur, quae in fine revelabuntur; qui operit Coelum nubibus, id est divinam paginam multis obscuritatibus. Nosti frater, & longe me melius nosti portam templi aedificii Ezechielis in monte a Domino praescripti tectum habuisse, & Scripturam sacram per quam intratur ad vitam multis mysteriis opertam esse, clavim ejus in manu sua habet Christus quam aperit & nemo claudit, claudit & nemo aperit. Solerter itaque cavendum est ne tenteris aperire quod ipfe claudit, & claudere quod ipse aperit. Vecolis fcriptum efle, qui fortiter premit ubera,elicit butyrum , qui vero vehementer emulgit exprimit sanguinem. Qui enim sacrae Scripturae sobrium sensum accommodat, dulcem potum propinat, qui vero ultra modum rimatur, in carnalem sensum praecipitatur. Nec ideo haec dixerim ut prudentiae tuae invideam, & laudi tuae crimen inferam. Hoc esset simile ac si vellem obscurare solem & suffocare tanti ponderis laudem, novit Dominus cui patet abyssus humanae conscientiae, non ita esse. Non enim mihi fas est credere, aut animo meo persuadere, tam absurda te compilasse, & quod deterius est, Scripturae mandasse, prudentia enim tua tanta, facundia tua tanta, elegantia morum tanta tua, nequaquam possent se inclinare ad tam insipida, ad tam futilia, & a fana doctrina tam aliena, sed forsitan non sententiam ponendo, sed inquirendo, sed sophistice agendo inter vos sunt haec ventilata, quae aves Coeli sustulerunt, & in ventos disperferunt, quasi sub sententia a te posita. Non sic itaque, non sic magister prudentissime, studeas, non sic doceas, putas prodesse, sed noces, non doces, sed dedoces. Illi namque qui te sequuntur, qui te mirantur, prurientes auribus non quaerunt sapere, sed scire, & bene nosti quia scientia inflat, non aedificat. Resipisce itaque, resipisce, & ad claustrum tuum revertere, ac a Benedicto benedicto quid debeas professioni tuae inquire, hic dicet tibi quid te oporteat facere; circumcide igitur oculos tuos ne sublimiter videas, circumcide linguam tuam ne inutilia proferas, sepi aures tuas spinis ne linguas adulantium tibi audias. Requiesce tandem cum David in lecto contemplationis, in sinu Abysac Sunamitis, & ipsa te calefaciet, imperfectumque tuum perficiet. Vide, provide ne illud parabolicum Jeremiae cantetur de te, si non mutaverit, inquit, Aethiops pellem, si non mutaverit pardus colorem, non poterit stultus benedicere, nec insipiens sapere. In superliminari autem animae tuae ..Gnotum canton scriptum habeto. Descendit quippe de Coelo, scito te ipsum, memineris te hominem esse non Angelum, quod si cognoveris te, non excedes te, non ascendes supra te.