Peter Abaelard: Expositiones

© Dr. Werner Robl, September 2002

 

MAGISTRI PETRI ABAEARDI EXPOSITIO ORATIONIS DOMINICAE

 

Nach neuerer Forschung soll die folgende Version aus einem alten Victoriner Codex 397, die Duchesne/Amboise (PA Opera 1616, 860ff.), Cousin (Opera 1, 596ff.) und Migne (PL 178, 611ff.) übereinstimmend wiedergegeben haben, eine spätere Überarbeitung des verlorenen Abaelardschen Originals aus fremder Hand darstellen, während die in drei österreichischen Manuskripten wiedergegebene Version als weitaus authentischer angesehen wird: MS Seitenstätten Stiftsbibliothek 257, 15. Jhd.; Wien ÖNB cvp 777, 13. Jhd., aus Baumgartenberg, und Wien ÖNB cvp 4913, 15. Jhd. Die letzteren Manuskripte geben nach der von Abaelard im Paraklet inaugurierten Sitte die vierte  Vaterunser-Bitte mit "Panem nostrum supersubstantialem da nobis hodie" an Stelle von "...panem cottidianum" wieder. Dennoch spricht dies nicht a priori gegen die Echtheit der hier wiedergegebenen Fassung: Diese kann aus einer früheren Studienphase Abaelards gestammt haben, in der er seine Erkenntnis über die zweckmäßigste Fassung des Vaterunsers noch nicht entscheidend gewonnen hatte. Im übrigen klang - inhaltlich gesehen - Abaelards spätere Einschätzung bereits an, wenn er auf die Doppelgestalt des Brotes - Panis corporalis et spiritualis - hinwies.

 

Inter omnia quae fragilitas humana facere potest, unde placere conditori, vel eum placare valeat, plurimum prodest oratio, si cum pura conscientia et cordis humilitate fiat. Ideo dico cum pura conscientia et cum cordis humilitate, quia si conscientia fuerit sorde pravae voluntatis, vel operis naevo polluta, si cor nostrum inani fuerit elatione repletum, oratio nostra apud Deum non recipitur, nec noster animus exauditur. Qui avertit aurem suam ne audiat legem, oratio ejus erit execrabilis. Mediator itaque Dei et hominum homo Christus Jesu humanae saluti consulens et illi misericorditer providens, inter caetera sanctissimae doctrinae verba formam orationis instituit, et quomodo Patrem orare debeamus, edocuit dicens: "Quum orabitis, non eritis sicut hypocritae, qui amant in synagogis et in angulis platearum stantes orare: orantes autem nolite multum loqui sicut ethnici. Putant enim quia in multiloquio suo exaudiantur. Sic ergo vos orabitis: "Pater noster, qui es in coelis, etc." In hac oratione dominica septem petitiones esse dignoscuntur. Prima petitio est: "Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum." Secunda: "Adveniat regnum tuum." Tertia: "Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra." Quarta: "Panem nostrum quotidianum da nobis hodie." Quinta: "et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris." Sexta: "et ne nos inducas in tentationem." Septima: "sed libera nos a malo. Amen."

PRIMA PETITIO

Pater noster, qui es in coelis, etc. Ecce, carissimi, singulis fere diebus clerus et populus, viri et mulieres, sed praecipue diebus solemnibus gregatim ad basilicas evolant, vestibus melioribus coram aspectibus hominum singuli pro posse suo se adornant, domum Dei sancti quasi filii Dei communiter intrant, genua flectunt, pectora tundunt, manus expandunt, ora aperiunt, preces fundunt, dicentes: "Pater noster," sed, quod sine gravi moerore dicendum non est, quam multi domum Dei, Dominum deprecaturi ingrediuntur, et quam pauci exaudiuntur? Quam multi Dominum vocant in hac oratione: "Pater noster," qui non sunt ejus filii, sed illius patris de quo scriptum est: "Vos ex patre diabolo estis!" Dei non sunt filii, qui jam diu perdiderunt gratiam: diaboli sunt filii, quia per superbiam eos genuit, et nutrit per culpam. Filii sunt diaboli omnes immundi, concubinarii, ad ultimum avari, maledici, foeneratores, et aliis quibuscunque damnabilibus peccatis depravati qui dicunt fratri suo, "fatue," qui vident mulierem ad concupiscendum eam. Et quicunque, etsi non perverso opere, perversa tamen a Deo separati sunt voluntate, et quod multo gravius est, quod magis flendum est, non solum vulgares et indocti laici, verum etiam et innumerabiles nostri temporis sacerdotes, qui sacro peruncti sunt oleo, qui quotidie sacris ornantur vestibus, sacris assistunt altaribus, qui sacramentum dominici corporis et sanguinis tractare mundissimis manibus debent, Dominum pro se sibique commissis placare devotis precibus: ipsi, inquam, sordibus vitiorum involvuntur, ipsi maculis peccatorum polluuntur, sed et, quod scelestius est, non solum talibus qualibus multi laici foedantur sceleribus; sed multo gravioribus, et non in aedificationem, sed in scandalum et in ruinam populorum jam positi, omnibus proverbium, risus et contemptus facti sunt. Sciant etiam tales sacerdotes quod quotidie, quando primam horam Deo decantant, vel semetipsos maledicunt, vel testimonium divinae maledictionis adversum se dicunt, dum proferunt: "Maledicti qui declinant a mandatis tuis." Quicunque igitur, fratres, Deum in Oratione Dominica patrem vocat, quicunque ab eo exaudiri desiderat, taliter vivat, ut Deus eum suum filium recognoscat esse per gratiam, qui omnium pater est per naturam. Alioquin, quum judicabitur, exibit condemnatus, et oratio hujus fiet in peccatum: "Pater noster, qui es in coelis." Qui dicit, "pater," captat benevolentiam; qui dicit "noster," excludit superbiam. Qui dicit, "qui es in coelis," exhibet reverentiam. Qui dicit, "pater," captat benevolentiam, quia pium clamat. Qui dicit "noster," excludit superbiam, quia non sibi arroganter proprium, aut specialem; sed et aliis etiam communem denuntiat. Qui dicit, "qui es in coelis," exhibet reverentiam, quia non solum infimis, sed et summis eum praesidere praedicat. "Sanctificetur nomen tuum," Multa sunt nomina divina. Quod ergo nomen petimus sanctificari, quum dicimus: "Sanctificetur nomen tuum?" Nomen Dei fides est Dei, per quam credentibus innotescit. "Santificetur nomen tuum," sanctificetur fides tua, quae est notitia tui. Sed nunquid nomen Domini non est sanctificatum et sanctum? Omnes Scripturae clamant, omnes resonant: "Sanctum nomen tuum." Nomen quidem Domini, fratres, sanctum est, sed adhuc in cordibus quorumdam amplius sanctificari potest. Potest namque sanctificari in cordibus paganorum, in quibus pondum sanctificatum est per fidem: in cordibus Judaeorum, in quibus nondum sanctificatum est per fidei consommationem: in cordibus falsorum christianorum, in quibus non est sanctificatum per dilectionem. Potes quoque amplius sanctificari in cordibus electorum per majorem fidei confirmationem, et majorem Dei et proximorum dilectionem. Quanto etenim quisque perfectius Deam credit et diligit, tanto amplius nomen Patris in se sanctificat et sanctificatum demonstrat. "Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum." Sanctificetur nomen tuum in cordibus paganorum, sanctificetur in cordibus Judaeorum, ut et illi in te credant, et isti perfectius credant, et utrique diligant. Sanctificetur in cordibus falsorum Christianorum, ut sicut habent per fidem tui cognitionem, sic quoque habeant per affectum et dilectionem. Sanctificetur adhuc in cordibus electorum per majorem claritatem cognitionis, et majorem suavitatem dilectionis: "Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum."

SECUNDA PETITIO

Adveniat regnum tuum. Quid est quod petimus dum dicimus, "adveniat regnum tuum?" Nunquid non habet regnum Deus? Nunquid non est rex Deus? Si Deus non est rex, aut si non habet regnum, quid est quod Psalmista ait: "Quoniam rex omnis terrae Deus, psallite sapienter?" Ergo rex est Deus, et regnum habet Deus. Quare ergo petimus, ut adveniat regnum ejus? Quando petimus ut adveniat regnum ejus, non petimus ut adveniat in hoc quod jam est, sed in hoc quod nondum est, vel potius manifestetur in eo quod nondum manifestum est. Ad haec et nascituri sunt multi, qui ad regnum ejus sunt praedestinati: et qui praedestinati necdum sunt de regno ipsius esse, omnibus manifestat. Adveniat ergo regnum tuum, o pater coelestis, ut per naturam carnis generentur ad regnum tuum praedestinati, et per gratiam baptismi regenerentur: et fiant justi, et per claritatem justitiae omnibus manifestentur esse filii regni tui. "Adveniat" ergo "regnum tuum," ut in fine saeculi, in die judicii, in resurrectione generali, separentur grana a paleis, agni ab hoedis, frumentum a zizaniis, et Ecclesia tua, quae est regnum tuum, de pressura saeculi praesentis te vocante transeat in gloriam patriae coelestis. Item "adveniat regnum tuum," ut sicut regnas in justificatis, ita cito regnes in justificandis: et sicut regnas in illis qui jam sunt boni, sic expulsa potestate daemonum, regnes et in illis, qui adhuc sunt mali: "Adveniat regnum tuum."

PETITIO TERTIA

Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra. Scimus quod in coelo nemo sanctorum vel angelorum a voluntate Dei deviat, nemo illi contradicit. Quando ergo fieri poterit, ut non voluntas Dei ita in terra sicut in coelo fiat, ut videlicet in terra nemo vel per ignorantiam, vel per fragilitatem humanam delinquat: quum infans unius diei non sit sine peccato super terram, et in multis offendamus omnes. Sed sciendum quod, "sicut," non est quantitatis, sed qualitatis, et similitudinem insinuat, non aequalitatem. Si quis aedificaret domum parvam secundum formam et dispositionem domus majoris, non diceremus de parva domo: Tanta est ista quanta illa major: sed diceremus: talis est ista qualis illa; talis similitudine, non tanta quantitate. "Fiat" ergo, o pater, "voluntas tua sicut in coelo" per angelos, et per sanctos per primam stolam jam glorificatos: ita "in terra" per homines justificandos et glorificandos, ut sicut illi faciunt voluntatem tuam in coelo, ita eam faciant isti in terra, etsi non secundum aequalitatem, tamen secundum similitudinem: si non secundum illorum perfectionem, tamen secundum perfectionis illorum imitationem. "Fiat voluntas tua," non solum in electis per bonorum operum exhibitionem, verum et in reprobis per malorum dispositionem. Quamvis vero malorum dispositor, et quamvis sub potestate tua multa sunt mala, nulla tamen relinquis inordinata: et sic fit in omnibus voluntas tua.

PETITIO QUARTA

Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. Fecit Deus hominem ex substantia duplici, corporea scilicet et spirituali. Quia igitur homo compositus est ex duabus substantiis, necessarius est ei duplex panis, corporalis et spiritualis. Corporalis reficit corpus, spiritualis animam satiat. Corporalem petimus, quia nisi Deus fecerit terram germinare, non poterit fructus suos ministrare. Spiritualem panem a Deo postulamus, quia nec ipsum nisi ipse dederit percipimus. Hunc habent nobis dispensare sacerdotes. Hinc jam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inveniatur. Quis vero est nostris temporibus fidelis servus et prudens, quem constituit Dominus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore fideliter et prudenter? Fideliter quantum ad Deum, ut videlicet cum tanta fide, tanto timore, tanta similitudine, tanta instantia, tanta diligentia, quemadmodum praecipit Dominus, verbum Dei dispenset. Prudenter, quantum ad homines, ut secundum capacitatem singulorum singulos erudiat. Sed, quod sine gravi luctu dicendum non est, mundus sacerdotibus plenus est, et tamen si sit qui bonum audiat, non est qui dicat, juxta illud: "Parvuli petierunt panem, et non est qui porrigat eis." Quid dicturi sunt quidam moderni sacerdotes in die judicii, qui ordinem sacerdotalem susceperunt, sed inordate vivere non erubescunt? Qui clam vero in conviviis et potationibus cum vulgo prorsus indocto, pravis moribus corrupto, tota die sedent, fabulantur, et quae dicenda non sunt turpiter operantur. Lanis gregis dominici superbe vestiuntur, lacte pascuntur, et oves fame et penuria verbi Dei moriuntur. Transeunt festa, transit integer annus, quod nec unum verbum de ore ipsorum egreditur, quo plebs sibi commissa erudiatur, de malo corrigatur, ad bonum revocetur, et in bono confirmetur. Quotidie tamen se Deo praestare obsequium arbitrantes, verba divinae laudis jubilant, imo sibilant, et audientes et intendentes sono vocis, gestu corporis scandalizant, non aedificant. Cogitare deberent hujusmodi sacerdotes animadversiones propheticas adversum se esse prolatas, quibus dicitur: "Erit sicut populus, sic sacerdos." Et item: "Sacerdotes non dixerunt: Ubi est Dominus? et tenentes legem nescierunt me." Et illud: "Canes muti non valentes latrare." Et: "Canes impudentissimi nescierunt saturitatem." Nemo itaque ab istis sacerdotibus expectet sibi dari panem sacras doctrinae, quia vel nesciunt docere, vel contemnunt. Considerent potius illis in locis doctos et dignos sacerdotes, bonae vitae et famae: illos adeant et audiant, ab eis doceri suppliciter requirant. Sunt autem quidam praedicatores, qui sicut zizania in agro Domini a diabolo sunt seminati, qui totum mundum cum suis phylacteriis peragrant, et indoctum vulgus et peccatis oneratum verbis mendacibus beatificant, dicentes: "Pax, pax," quum non sit pax. Unde Isaias: "Popule meus, qui te beatificant ipsi te seducunt, et viam gressuum tuorum dissipant." Et iterum: "Erunt qui beatificant, et qui beatificantur praecipitati." Panem nostrum, pater, da nobis hodie; pasce, Domine, pasce, tu ipse oves tuas: unctio tua doceat eas de omnibus, ut Spiritus tuus per internam aspirationem vel doctrinam infundat quam talium sacerdotum os mutum non dispensat. Panem itaque nostrum quotidianum da nobis hodie, panem scilicet corporalem et panem spiritualem: panem corporalem, ut facias terram germinare, et fructus suos temporibus suis reddere: panem spiritualem, ut inspires praelatis et doctoribus Ecclesiae tuae doctrinam tuam sibi traditam studeant feliciter nobis et prudenter dispensare. Et si illi non curant panem istum nobis frangere, tu ipse nos pasce per occultam spiritus tui aspirationem, ut intus per te capiamus panem, quo foris fraudamur per illorum taciturnitatem. "Panem nostrum quotidianum da nobis hodie."

PETITIO QUINTA

Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Quam multis timenda, quam nmltis perniciosa est, fratres, ista oratio! Multis etenim plus confert detrimenti quam augmenti, plus damni quam lucri. Sunt namque quidam, qui per magnam vel longam malignitatis vel odiorum malitiam obdurati, illos qui per aliquam injuriam facti sunt illis debitores, manibus suis laedere vel jugulare concupiscunt: nec pro timore Dei, sed precibus hominum satisfactionem recipere, vel concordiam facere volunt. De talibus scriptum est: "Uva eorum, uva fellis, et botrus amarissimus. Fel draconum vinea eorum, et venenum aspidum insanabile." Qui quum tales sint, secrete tamen ad Ecclesiam confluunt, et coram Deo et altari ejus orantes dicunt: "Pater noster, dimitte nobis debita nostra, etc." Sed, o misera insipientia! o infelix praesumptio! iram Dei adversum se precibus provocare! Homo homini reservat iram, et a Deo quaerit misericordiam? Sunt autem quidam imperfecti, quorum imperfectioni, sicut dicit beatus Augustinus, divina miseratio condescendens, concedit ut saltem tunc debitoribus suis debita dimittant, quum ipsi debitores indulgentiam ab eis sibi dari postulaverint. Sicut Dominus servo suo nequam fecisse legitur, quemadmodum scriptum est: "Serve nequam, omne debitum dimisi tibi quia rogasti me." Quicunque autem rogatus a debitore debitum cujuslibet injuriae dimittere contemnit, in vanum sibi a Domino dimitti debitum peccati sui petit. Quinimo magis illud iram judicis aggravat quam alleviat. Quamvis vero imperfectis concedatur sua posse requirere, satisfactionem de sibi illata injuria recipere, et a debitoribus rogari de indulgentia: si tamen nihil horum fieri contingat, debent omnino proprii cordis iram refrenare, et tenebras odiorum a se pellere, memores illius Jacobi apostoli: "Ira enim viri justitiam Dei non operatur." Et: "Qui odit fratrem suum, hoc est, omnis homicida, non habet partem in regno Dei." Perfectorum autem est omnibus omnia corde puro, vultu jucundo, sine restauratione rerum, sine satisfactione injuriaram, et sine precibus, suis debitoribus indulgere: insuper et sua tribuere, et obsequia charitatis exhibere, Provideat igitur unusquisque sibi in oratione ista: "Dimitte nobis, pater, debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, " et si pro aliqua fragilitate vel etiam pernicie nos videas non dimittere sicut debemus, da nobis gratiam ut secundum voluntatem tuam dimittamus, et sic tuam indulgentiam consequamur. Da ut sic diligamus homines, ut eorum non diligamus errores, ut sic in eis diligamus naturam, ut non diligamus culpam, ut sic diligamus quod sunt, ut non diligamus quod male faciunt. "Dimitte nobis debita nostra."

PETITIO SEXTA

Et ne nos inducas in tentationem. Quum scriptum sit: "Deus intentator malorum est, ipse neminem tentat: unusquisque autem tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus," quid est quod petimus quum dicimus: "Et ne nos inducas in tentationem?" Est igitur sensus: Ne nos inducas in tentationem, non ut nunquam nos permittas tentari, sed ut nunquam permittas a tentatione superari; et da ut per tentationes probemur, non reprobemur. Multum enim prosunt tentationes electis; quia per tentationum victoriam pertingunt ad coronam. Unde Jacobus apostolus: "Beatus vir qui suffert tentationem, etc." Item: "Omne gaudium existimate, fratres, quum in varias tentationes incideritis, scientes quod probatio fidei vestrae," quae, subaudis, per tentationes fit, "patientiam operatur:" unde, "in patientia vestra possidebitis animas vestras." Tentationum quatuor species sunt: alia enim levis et occulta: alia levis et manifesta: alia gravis et occulta: alia gravis et manifesta. Tria autem sunt quae nos tentant, caro, mundus, diabolus. Caro nos tentat per gulam et luxuriam: mundus per prospera et adversa: per prospera ut decipiat, per adversa ut frangat. Diabolus omnibus modis nos aggreditur, et ad omnem nequitiam nos perducere conatur. "Pater, ne nos inducas in tentationem:" ne nos permittas tentari supra id quod possumus: sed fac etiam cum tentatione provectum, ut possimus sustinere. "Ne nos inducas in tentationem."

PETITIO SEPTIMA

Sed libera nos a malo. Multa sunt mala, quibus humana conditio subjacet, et quorum pressuram per se minime evadere valet; quae generaliter considerata sex modis distinguere possumus. Malum enim aliud est corporis, aliud animae. Item aliud est malum, quod est culpa, aliud quod est poena. Item aliud praesentis saeculi, et aliud futuri. Ab omnibus istis, et ab aliis quae per ista comprehenduntur petimus liberari. Et sub istis continentur, quando oramus dicentes: "Libera nos ab omni malo": quia nisi tu liberes nos, non poterimus sine te liberari. "Libera" ergo "nos" tu, Pater, "a malo."

CONCLUSIO HARUM PETITIONUM

Amen. Interpretatur vere, et concludit omnes praecedentis orationis petitiones : "Amen," quasi dicamus: O Pater noster, qui es in coelis, vere sanctificetur nomen tuum, vere adveniat regnum tuum, vere fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra, vere panem nostrum quotidianum des nobis hodie, vere dimittas nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, vere ne nos inducas in tentationem, vere liberes nos a malo. Ista est, fratres, jugiter meditanda, ista est jugiter dicenda oratio, utpote quam ipse Salvator docuit, et qua nobis Patrem orare praecepit. Nulla est enim ista sublimior, nulla utilior. Sunt quidam qui, sicut ethnici, gloriantur multa verba fundere, multa psalteria legere, diversas horas decantare, prolixas orationes continuare: et quum ore Domino loquuntur, nonnunquam in finibus terrae vagantur. Meminerint tales Scripturae qua dicitur: "Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me." Neque ista dicentes, sanctae orationis solertiam et perseverantem devotionem culpamus, quam multum laudamus, dum prolixitatem orationis comitatur fervor maximus devotionis.

 


 

EXPOSITIO SYMBOLI QUOD DICITUR APOSTOLORUM

 

Kommentar über das apostolische Glaubensbekenntnis. Das Manuskript Paris BN lat. 14511 weist diesen theologischen Kommentar Peter Abaelard zu; in den Manuskripten östereichischer Provenienz wird - vermutlich fälschlicherweise - Bernhard von Clairvaux als Verfasser genannt: MS Seitenstätten Stiftsbibliothek 257, 15. Jhd.; Wien ÖNB cvp 777, 13. Jhd., aus Baumgartenberg, und Wien ÖNB cvp 4913, 15. Jhd.

 

Institutum, fratres, a patribus sanctis habemus, tam symbolum fidei, quod dicitur apostolorum, quam orationem dominicam ab omnibus communiter christianis debere sciri, et memoriter retineri, ut promptius queant frequentari. In illo quippe fidei confessio breviter est expressa: in ista instruimur a Domino postulare necessaria. Ex concilio Remensi, capitulo VIII. "Ut omnis presbyter omnibus parochianis suis symbolum et orationem dominicam aut ipse insinuet, aut insinuanda injungat: ut quum ad confessionem tempore quadragesimali venerint, haec ab unoquoque memoriter sibi decantari faciat. Nec ante sanctam communionem alicui tradat, nisi haec ex corde pronuntiare noverit. Siquidem sine horum scientia nullus salvus esse poterit. In uno enim fides et credulitas christiana continetur; in alio, quid orare et petere a Deo debemus exprimitur." Quod vero sine fide nemo possit salvari, Dominus ostendit quum dicit: "Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit." Nullus autem credere potest quod nescit nec audivit. Ait enim Paulus: "Quomodo credent ei quem non audierunt?" Nec sola sufficit fides in corde, nisi etiam verbo enuntietur, ut idem apostolus testis est: "Corde enim creditur ad justitiam; ore confessio fit ad salutem." Nullus autem de stoliditate sensus, vel tenuitate ingenii causetur; quia haec tam parva sunt, ut nemo tam hebes et barbarus sit, qui hoc dicere, et verbis omnibus enuntiare non possit: tam magna, ut qui horum scientiam pleniter capere potuerit, sufficere sibi credatur ad salutem perpetuam.

Illud etiam observandum, ut nullus suscipiat infantem in baptismo a sacro fonte, antequam idem symbolum et orationem dominicam coram presbytero decantet. Ex concilio Cabilonensi, capitulo III: "Jubendum est, ut oratio dominica, in qua omnia necessaria humanae vitae comprehenduntur; et symbolum apostolorum, in quo fides catholica ex integro comprehenditur, ab omnibus discatur tam latine quam barbarice, ut quod ore confitentur corde credant." Ex concilio Parisiensi, capitulo II: "Ut nemo a sacro fonte aliquem suscipiat, nisi orationem dominicam et symbolum juxta linguam suam et intellectum teneat, et coram presbytero decantet: et ut intelligant omnes pactum quod cum Deo pepigerunt." Ex concilio Garinaziensi, capitulo I: "Caveant presbyteri, ut neque viri, neque feminae de sacro fonte filios vel filias suscipiant, nisi memoriter symbolum et orationem dominicam tenuerint." Ex concilio Agathensi, capitulo XII: "Symbolum etiam placuit ab omnibus Ecclesiis octava die ante dominicam resurrectionem publice in ecclesia competentibus tradi."

Hac itaque auctoritate patrum eruditi, praesenti die ante resurrectionem octava decrevimus praedicti symboli non verba docere, quae jam didicistis, sed aperire sensum eorum quae profertis; quum cordis potius fides sit quam oris, et prius ipsa sit habenda quam ejus confessione facienda. Quem etiam ordinem Apostolus assignans: "Corde," inquit, "creditur ad justitiam: ore autem confessio fit ad salutem." Dicit enim Scriptura: "Omnis qui credit in eum, non "confundetur." Et post aliqua: "Quomodo autem credent si non audierint? Quomodo autem audient sine praedicante etc?" Hoc igitur, fratres, tam salubre consilium ab ortu suo Ecclesia providens, brevissimum fidei symbolum composuit, quod et summam fidei comprehenderet, et verborum multitudine confitentem non gravaret. Hoc autem illud est quod non conciliorum, sed ipsorum esse creditur apostolorum: et juxta numerum eorum totidem sententiis dicitur comprehensum. Symbolum autem collatio dicitur, quando videlicet homines convivaturi partes suas in unum conferunt, unde comessationes fiant. Hinc illud est in Proverbiis: "Noli esse in conviviis potatorum, nec in comessationibus eorum qui carnes ad vescendum conferunt: quia vacantes potibus, et dantes symbola, consumuntur." Ad hanc itaque similitudinem symbolum dicuntur diversorum sententiae in unum congregatae, summam fidei continentes. Unde et Eusebius Emisenus homilia de Symbolo Fidei: "Sicut nonnullis scire permissum est, apud veteres symbola vocabantur, quod de substantia collecti in unum sodales in medio conferebant ad solemnes epulas, ad coenae communes expensas, ita et Ecclesiarum patres de populorum salute solliciti, ex diversis voluminibus Scripturarum collegerunt testimonia divinis gravida sacramentis, ad animarum pactum salubre convivium, verba brevia, etc., et hoc symbolum nominaverunt." Est quippe quasi quoddam spiritale convivium divini verbi refectio, et quasi quaedam mensa Scriptura nobis apposita, in qua tot sunt fercula quot sunt doctorum sententiae. De hac mensa scriptum est: "Fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum." Item de Pane divini verbi: "Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod procedit de ore Dei." Sed etiam apud philosophos Timaeus Platonis diversarum collationem sententiarum sub specie cujusdam convivii componit, dicens: "Unus, duo, tres, quartum enim vero vestrum, Timaee, requiro; qui hesterni epuli convivae fueritis, hodierni praebitores mutatores ex condicto resideatis." Legimus et coenam Cypriani, in qua sancti patres, quasi quaedam fercula virtutum, quibus praeminebant, offerentes inducuntur. Sic et apostoli tanquam invicem conferentes, communi deliberatione praesens fidei symbolum creduntur instituisse; in quo et fidei catholicce summa, ut dictum est, doceatur, et ejus salubris confessio paucis verbis conferatur: ut simul et doctrina fidei sit perfecta, et nulla sit verborum prolixitas onerosa. Quod quidem postmodum a sanctis patribus tanta est diligentia roboratum, ut nemini fidelium liceat verba ejus ignorare ad confitendum, etsi nondum sufficiat ad intelligendum. Sed quoniam sonus sine intelligentia aures tantum mulcere, non mentem reficere potest, et balatus potius quam pastus dicendus est: nec mentem excitant audita, si minime fuerint intellecta: nos, qui litterarum scioli videmur, niti jam convenit, ut de sensu verborum sumamus animse pastum: nec tam ore corporis sonum, quam ore cordis capiamus sensum. Quales quidem aures tantum Dominus requirens, dicit: "Qui habet aures audiendi, audiat." Quum autem fides omnium bonorum sit fundamentum, sine qua impossibile est placere Deo, et cordis ipsa sit potius quam oris, corde enim, ut dictum est, creditur, magis ei cordis quam corporis aures sunt applicandae, ut quod verbis asserimus, intelligentia capiamus. Non enim longe est a mendacio, qui quod nescit profitetur, et perjurii reus est, qui jurat quod ignorat. Quod quidem ne praesumamus, illa nos Apostoli reprehensio compescat, qua quibusdam improperans, ait: "Nescientes de quibus loquuntur, neque de quibus affirmant." Nulli est autem periculosius mendacium vel error, quam in his quae ad fidem pertinent: et quassa est verborum prolatio, quam intelligentia non sequitur: quae ad hoc tantum instituta sunt, ut intelligentiam conferant audita. Quanto autem divinorum verborum salubrior est intelligentia, tanto haec a nobis am plius est requirenda. Ad quam nos supra memoratus adhortatur apostolus, ut quum divinae laudis benedictiones vel orationes quaelibet in ecclesia fiunt, vel aliquid dicitur ad confirmationem cujus vel precis complectionem, "Amen" seu "Fiat," est respondendum, a nemine id responderi permittat, qui ea quae praecesserunt, non intelligat. Sic quippe Corinthiis scribens de idiota litteras ignorante, et quasi ad respondendum in ecclesia cuiquam adstante: "Quomodo dicet Amen super tuam benedictionem, qui quid dicas nescit? " Quod et beatus Hieronymus memoriter tenens, quum Marcellam de diversis nominibus hebraicis erudiret: "In hebraeo," inquit, "legitur amen, quod scilicet ea vera sint dicta quae supra confirmantur," Unde et Paulus asserit non posse aliquem respondere "amen," id est, confirmare ea quae supra dicta sunt, nisi intellexerit praedicationem. Qui et ad omnium intelligentiam, quae in ecclesia dicuntur, vehementer nos excitans: "Impleamini," inquit, "Spiritu sancto, loquentes vobismetipsis in psalmis, ethymnis, et canticis spiritalibus." Non enim sibi vel secum loquitur, qui quod dicit minime intelligit: quum totum, ut dictum est, sermonis officium ad intelligentiam sit accommodatum: nec sermo sine intelligentia prolatus tam sermo quam sonus sit habendus. Ut igitur, juxta Apostolum, malitia parvuli, sensu autem perfecti, firmum teneamus fidei fundamentum, quod proposuimus expositionis luce, prout Dominus annuerit, consummemus.

Credo in Deum. Sed ut confessionis suae veritatem observet, ne os, quod mentitur, occidat animam, attendere primum debet et quid sit credere in Deum. Aliud quippe est credere Deum, aliud credere Deo, aliud credere in Deum. Credere quippe Deum est aestimare quod ipse sit. Credere Deo, verbis ejus, quod vera sint, vel a falsitate penitus aliena, consentire. Credere vero in Deum, est credendo eum diligere, et sic ejus membrum fieri vel esse. Haec vero illa est fructuosa fides, quae, ut dicit Apostolus, per dilectionem operatur; et de qua, ut diximus, scriptum est: "Omnis qui credit in illum non confundetur." In illum inquit, potius quam illum, vel illi. Illi quippe duo priores fidei modi, quum videlicet Deum vel Deo credimus, communes nobis sunt cum reprobis, et cum ipsis etiam daemonibus. De quibus et beatus meminit Jacobus, quia "daemones credunt et contremiscunt," et fides sine operibus mortua est. Hic vero tertius credendi modus, quo videlicet in Deum creditur, solus inter reprobos discernit et electos. Ut igitur vera sit nostra fidei confessio, qua singuli quotidie dicimus: "Credo in Deum," sic vivere studeamus, ut hoc vere dicere valeamus. Aliter quippe membrum veritatis non erimus, et plus nobis officit falsitas confessionis, quam ejus prolatio adjuvet. Quum autem singula, quae in hac fidei confessione sequuntur, ita huic principio cohsereant, atque hinc pendeant, ut si hujus veritas violetur, non possit in caeteris ipsa custodiri; quum videlicet dicitur: "Credo in Jesum Christum, et in Spiritum sanctum, etc.," frustra reliqua confitemur, si confessionis exordium falsitatis habeat fundamentum.

Patrem omnipotentem. Quum praemiserit Deum, unum videlicet, non plures, deitatis astruxit unitatem. Nunc vero personarum annectit distinctionem, quum Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum commemorat. Omnipotens dicitur, ut beatus meminit Augustinus, non quod omnia possit, hoc est, quaslibet in se suscipere actiones; sed quod ejus voluntati vel dispositioni nulla resistere potestas, vel cujusque naturae vis eam impedire possit. Bene autem quum nos in Deum credere confitemur, omnipotentiam ejus memoramus, ut quam rectum sitin eum credere, vel spem nostram in eum ponere, cujus tanta sit potentia, declaremus. Unde et Apostolus: "Si Deus pronobis, quis contra nos?"

Creatorem cceli et terrae. Dicturus eum creatorem omnium esse, praemisit omnipotentem: ut ostenderet eum hoc posse qui omnia possit, et cujus voluntati nihil resistere queat. Creatorem autem coeli dicit, hoc est de nihilo, non de praejacente materia omnia, ex quibus constat mundus, operatum. Coelum quippe, quod tam aereum quam aethereum dicitur, superiores mundi partes hic appellat: terram vero, inferiores quae pondere suo in imo subsistunt, tam aqualicam scilicet quam terrenam substantiam. Possumus et per coelum et terram ita universam includere creaturam, ut coelum dicamus dignitatem superiorem, id est spiritalem quamlibet naturam: terram vero quamcunque corpoream. Quum autem ita omnium creatorem Deum commemorat, quantum ei debeant universa patenter insinuat.

Et in Jesum Christum. Filii Dei personam praesens symbolum nobis commendans, ejus divinitatem pariter et humanitatem commemorat, et tam regni ejus quam sacerdotii dignitatem, unde Christus dictus est, designat: per quae duo nobis Jesus, id est Salvator, efficitur. Nam quia tam regia quam sacerdotalis dignitas per unctionem instituitur, hinc merito Christus est appellatus Rex iste summus, et Sacerdos supremus, et Salvator verus. Unde et haec nomina jam quasi propria meruit obtinere; utjam quum audimus Christum vel Jesum, eum per excellentiam solum intelligamus. Rex autem nobis est quasi supremus Dominus, et nobis praesidens, et, inter hujus saeculi procellas et turbines, Ecclesiam suam navem propriam ad portum tranquillitatis aeternae regendo dirigens, et tam verbis quam exemplis disciplinae regulam nobis tradens. Sacerdos autem, imo et pontifex nobis factus est, dum in cruce suspensus tanquam in ara pro nobis immolatus est. Unde autem nobis tam Christus, ut dictum est, quam Jesus verus existat, diligenter aperit, quum eum tam Dei quam hominis filium esse consequenter annectit, dicens:

Filium ejus, id est Dei Patris, unicum. Ne adoptivus, sed consubstantialis putetur. Et rursum, "qui conceptus est, etc." Quod tamen dicimus unicum, quibusdam videtur magis ad Dominum quam ad filium esse conjungendum, sive ad utrumque simul: ut sicut est unicus filius patri, ita et unicus sit Dominus nobis. Sicut enim personam Patris commendans, eum et omnipotentem, et coeli et terrae dixit creatorem; ita nunc ad honorem Filii, eum non solummodo Christum et Jesum, verum etiam Dominum confitemur nostrum et unicum, id est, solum Dominum nostrum, secundum hoc quod ejus solius pretioso sanguine empti sumus. Aut si forte quem movet etiam Patrem et Spiritum sanctum non minus nostrum dici Dominum, sciat ita Filium solum dici Dominum nostrum, ut praeter eum non sit alius omnium Dominus. Licet enim utraque aliarum personarum seque Dominus noster sicut et Deus sit dicenda, quia non est alius Dominus una persona quam alia, sicut nec alius Deus quaelibet earum; ita Deus vel Dominus sola est dicenda, ut nullatenus res alia Dominus sit existimanda, vel alius ab ea Dominus sit credendus; quum idem Dominus sicut et Deus una sit persona cum alia.

Qui conceptus est. Qui, inquam, Christus, sive qui filius Dei secundum assumptam humanitatem conceptus est, etc. Ac si diceretur: Cujus humanitas de ipsa substantia Virginis per operationem divinae gratiae concepta est, et nata. Nam et quum singuli homines ex anima constent et corpore, secundum tamen solam corporis naturam, quae traducitur, concipi a matribus, vel nasci dicuntur. Bene autem dicturus eum de Virgine natum, ne quis quaereret qualiter id fieret, praemisit conceptum per Spiritum sanctum: sicut et matri quaerenti: "Quomodo fiet istud?" dictum est ab Angelo: "Spiritus sanctus superveniet in te, etc." Ex quo quidem non mediocriter ipsam quoque Spiritus personam nobis commendat, dicendo videlicet per operationem ejus illud corpus esse conceptum, in cujus hostia omnium redemptio est consummata. Quod nec minus per ipsum spiritum Apostolus dicit pro nobis oblatum sicut et conceptum. Hinc est illud ad Hebraeos, ubi in hac nostrae salutis consummatione totius Trinitatis operationem commemorans, ait: "Si enim sanguis hircorum et taurorum, et cinis vitulae aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis: quanto magis sanguis Christi, qui per Spiritum sanctum semetipsum obtulit immaculatum Deo, emundabit conscientiam nostram ab operibus mortuis?" Quum autem ipsum vel conceptum vel natum de Spiritu sancto audimus, aliter a Virgine conceptum, aliter eum de Spiritu conceptum; vel aliter eum de Spiritu natum, aliter de Virgine natum intelligamus: a Virgine quidem, vel de Virgine, secundum quod de substantia ejus tanquam matris carnem acceperit: de Spiritu vero, secundum hoc quod per divinae, ut dictum est, gratiae novam ac mirandam operationem factum est: ad quam nulla institutio naturae sufficere poterat. Non ergo ita in hac nativitate vel incarnatione Domini patrem ejus intelligere debemus Spiritum sanctum, sicut ejus matrem profitemur virginem. Sicut enim illa ejus aeterna generatio de substantia Patris sine matre est, sic ista temporaliter de matre sine patre est. Operatorem itaque, ut dictum est, potius quam patrem Spiritum sanctum hinc intellige, sicut et in singulis quae facit Deus operator dicitur, vel creator potius quam pater proprie dicendus est. Et attende quod quum dicit filium Dei de Virgine natum, eumdemque tam Dei quam hominis filium esse astruit, unitatem personae in duabus naturis, divina scilicet atque humana, confirmat. Quamvis enim secundum divinitatem ex solo Patre sit genitus, et secundum humanitatem ex sola matre sit natus, aliaque sit natura Dei, alia hominis; aliud sit divinitas, aliud humanitas: una tamen est in Christo persona, in duabus naturis consistens, nec est aliud in persona filius Dei quam filius hominis. Quamvis aliud sit in natura Verbum quod hominem assumpsit, quam homo ipse assumptus ; nec duo sunt Christi, assumens et assumptus, sed unus Christus: sic nec duo sunt homines vel duae personae anima hominis et ejus caro, licet aliud secundum naturam sit anima quam caro, quum illa videlicet sit incorporea substantia, haec corporea: hoc est, illa corpus, haec spiritus. Si ergo in singulis hominibus duae sunt naturae, corporea scilicet, atque incorporea, sed una tantum persona: sic et in Christo duae sunt naturae, divina scilicet atque humana, sed una solummodo persona. Persona quippe quasi per se una dicitur, hoc est, substantia quaelibet rationalis ita per se ab aliis rebus disjuncta, ut ipsa substantiam cum aliqua re alia non constituat. Quandiu ergo anima humana in corpore est, persona dici non potest, quia carni conjuncta unam hominis personam atque unam rationalem substantiam cum ea constituit. Sic et Verbum homini in Christo unitum unam Christi personam, non duas reddit. Juxta quam quidem unionem personae eumdem Christum tam Dei filium quam hominis profitemur, et tam Dei filium quam hominis dicimus crucifixum, mortuum, et sepultum: quum tamen ista non nisi secundum humanitatem sint accipienda. Unde et Paulus Dominum gloriae crucifixum esse non veretur dicere, et qui descendit de coelo, et qui ascendit, eumdem esse. Et ipse Dominus Christus de se ipso loquens: "Nemo," inquit, "ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, filius hominis qui est in coelo." Et iterum: "Si ergo videritis Filium hominis ascendentem ubi erat prius, etc." Quum itaque Christus proprie dicatur Deus et homo simul, hoc est tria illa simul in naturis propriis discreta, Verbum videlicet, anima humana, et caro: ad ostendendum tamen unitatem personae tam diversarum in Christo naturarum, ita saepe vocabula permiscemus, ut modo Verbum, modo animam, modo etiam carnem dicamus; et nonnunquam quae propria sunt Dei, homini ascribamus, vel e converso. Quum enim dicit Apostolus: "Christum Dei virtutem et Dei sapientiam;" et rursum: "Qui quum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, etc." quis hoc ad ipsius divinitatem non referat? Sed et quum ipsemet Christus de se et Patre loquens, dicat: "Quia ego et Pater unum sumus;" et rursum: "Quia Pater major me est;" quis non videat hoc et illud secundum aliam et aliam naturam de ipso dici? Quem etiam quum dicimus ad inferos descendisse, vel in sepulcro fuisse; quis non illud de anima sola, hoc de corpore solo intelligat? Hoc quippe modo et Petrum Romae in sepulcro esse, et eumdem in coelestibus cum Christo profitemur gaudere; quum tamen hoc de alia, et illud de alia dicamus substantia, non tamen de alio Petro, quamvis post dissolutionem corporis et animae jam non sit una in Petro persona ex anima simul et corpore compacta. Ad illam tamen unionem personae, quae jam fuit, non quae modo sit, respicientes dicimus Petrum ipsum et ibi esse in sepulcro, et in coelestibus cum Christo. Qui etiam sepulcrum alicujus intuentes dicere non veremur: Hic homo qui hic jacet magnam scientiam et pulchritudinem habuit, quum tamen illud cadaver nec jam homo sit, nec scientiam habuit, quae solius erat absentis animae, nec ipsa anima, quae scientiam illam habuit, ullatenus habere corporalem illam pulchritudinem potuit, sed in diversis penitus naturis scientia illa et pulchritudo fuerit, illa quidem in anima, haec in corpore. Quum itaque dicimus hunc, qui hic jacet, sapientem fuisse, propter unitatem videlicet personae, quae jam non est, sed fuit: cur non dicamus de Christo hunc, qui Deus est, hominem esse? vel hunc, qui de coelo descendit, ascendisse, hoc est unam Dei et hominis, vel Verbi descendentis est hominis personam esse? Alioquin, quomodo dicemus aliquem intuentes hominem, quia hic, qui pulcher est, sapiens est? nisi videlicet secundum unitatem personae, in cujus diversis, ut dictum est, partibus pulchritudo et sapientia ita sunt distincta, ut aliud ibi pulchritudinem habeat, id est corpus; aliud sapientiam, id est anima. Sicut ergo dicimus eum, qui pulcher est, vel qui animatus, sapientem esse, quum tamen pulchritudo, vel animatio solius sit corporis, sicut sapientia solius animae: ita et unum eumdemque Christum et Deum dicimus et hominem, hoc est unam ex istis vel in istis naturis consistere personam: et quum Christus adhuc in terra consistens dicit filium hominis in coelo esse, vel in coelo quondam fuisse, quid aliud sonat nisi humanam naturam ei esse unitam, quae per praesentiam divinitatis ubique consistentis a coelesti celsitudine non est remota? Quid ita mirum, si quum superius praemissum sit "Filium Dei," statim adjunctum sit: "Qui conceptus est de Spiritu," vel "natus de Virgine;" hoc est, assumpta humanitas sic concepta est vel nata? Sic quippe intelligimus et Dominum gloriae crucifixum, hoc est hominem vel corpus ab eo assumptum tali patibulo affixum. Juxta quod et Maria Magdalena Dominum suum de monumento dicit sublatum, id est corpus Domini sui: sicut et dicimus hic Petrum sepultum esse, de solo ejus corpore id intelligentes; et rursum, ut dictum est, ipsum in coelestibus esse, de sola ejus anima hoc intendentes. Saepe quippe de toto ad partes, vel de partibus ad totum translationes fiunt nominum: veluti quum modo animam, modo carnem totum hominem dicimus, et nonnunquam animam desideriis carnalibus irretitam carnis nomine designamus.

Passus, secundum eamdem scilicet humanitatis naturam de Spiritu conceptus, vel ex Virgine dictus est natus. "Sub Pontio Pilato," hoc est, eo ibi dominante ubi passus fuit. Pontius vel cognomen vel gentile nomen esse patet ex aliquo loco. Bene autem gentilem commemorat praesidem, ubi ex hoc etiam insinuet jam illud tempus advenisse, quo jam juxta Prophetiam Jacob sive Danielis unctio regia in populo Judseorum defecerat.

Crucifixus. Genus quoque patibuli determinat, quod ignominiosius erat, sicut et praedictum fuerat: "Morte turpissima condemnemus eum." Et ita "mortuus et" insuper "sepultus," ut in omnibus humanitatis veritas comprobetur, et tanto amplius diligatur a nobis, quanto graviora vel indigniora sustinuit pro nobis.

Descendit ad inferos. Qui mortuus dicitur et sepultus, ipse etiam ad inferos descendisse asseritur: quum illud tantum secundum corpus, hoc secundum animam intelligatur. Ipsa quoque anima, quae in carne passa fuerat, ad inferos dicitur descendisse; quia passionis illius efficaciam justi senserunt antiqui, per eam a poenis liberati. Non enim anima, vel spiritus aliquis, ut beatus meminit Augustinus, loco movetur, sed solummodo corpus. Sicut ergo Deus, qui ubique est, descendere quoque dicitur secundum aliquem suae operationis effectum, ita et anima illa secundum efficaciam propriae passionis, quam habuit in electis, descendisse liberando dicitur. Solius quippe animae vel sentire vel pati est, etsi ei hoc ex carne accidat, tanquam quodam talium instrumento. Inferos itaque dicit poenales illas tenebras, quas justi etiam sustinebant, adhuc extra divinae glorise conspectum constituti, ad quam totis desideriis anhelabant. Cujus quidem gloriae visio summa est illa felicitas ab omni poena penitus immunis, quam latroni Dominus ipse promittit dicens: "Hodie mecum eris in paradiso."

Tertia die resurrexit a mortuis. Hoc est, de inter mortuos, tanquam veraciter corpore defunctus propria voluntate, non aliena, est suscitatus. Sicut et ipsemet ait: "Potestatem habeo ponendi animam meam, et iterum sumendi eam." Nota ordinem, quod priusquam surrexit, ad inferos descendens, salutem nostrae liberationis, antequam gloriam suae resurrectionis est operatus: quia non tam sua quam nostra in his omnibus requirebat. Ipso itaque die passionis suae, antequam resurgeret, vel coelos ascenderet, tam praedictum latronem quam antiquos viros in paradisum introduxit: quia eis suae divinitatis visionem exhibens, vera jam beatitudine, quam paradisum nominant, animas eorum satiavit. De qua quidem satietate propheta dixerat: "Satiabor quum apparuerit gloria tua." Extra quam quidem visionem gloriae quidquid est, ejus comparatione dicendum est tenebrae: nec est prorsus alienum a poena, quantacunque sint quietis remedia.

Ascendit ad coelos. Sicut corpore surrexit de sepulcro, ita et corpore ascendit ad coelos, et utrumque in propria potestate, ut non tractus esse, sed magis dicatur ascendisse. Ut enim ipsemet ait: "Nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo." Alii quippe magis trahi quam ascendere sunt dicendi. Absit autem, ut Christo jam per resurrectionem glorificato corporalis ejus ad coelos ascensus aliquid beatitudinis contulerit. Quae est enim in futura vita beatitudo nostra, nisi illa divinitatis visio, de qua Psalmista dicit: "Satiabor quum apparuerit gloria tua?" Cujus quidem visionis lucem civitati per Isaiam Dominus promittens, ait: "Non erit tibi amplius sol ad lucendum per diem, nec splendor lunae illuminabit te, sed erit tibi Dominus in lucem sempiternam, et Deus tuus in gloriam tuam. Non occidet ultra sol tuus, et luna non minuetur, quia Dominus erit in lucem sempiternam, et complebuntur dies luctus tui. Populus autem tuus omnes justi in perpetuum haereditabunt terram, etc." Quis etiam nesciat Deo, qui ubique est, nos nequaquam locis, sed operibus praesentes fieri vel absentes? Unde et angeli faciem Dei semper videntes, quum ad nos mittuntur, nequaquam hujus visionis beatitudine privantur. Quanto magis anima Christi, quae hac visione perfectius semper fruitur, ea nunquam privari potuit? Quid est itaque humanitatem ejus coelos conscendisse, vel ut diligentius Apostolus ait, eum super omnes coelos ascendisse, ut adimpleret omnia, nisi loco corporali ascensu montrasse eam omnium beatorum altitudinem transcendisse? De qua quidem dignitatis excellentia, qua transcendit universa, dictum est per prophetam: "Elevata est manus tua sicut cedrus." Et per Apostolum: "Propter quod et Deus illum exaltavit, et dedit ei nomen quod est super omne nomen." Et iterum: "Sedet ad dexteram majestatis in excelsis, tanto angelis melior effectus, quanto differentius prae illis nomen haereditavit." Ascendisse itaque ad coelos dicitur, non ut ejus beatitudo vel gloria per corporalem ejus ascensum augeatur, sed ut per ipsum declaretur. Absit enim, ut dictum est, quod post resurrectionem ipsi aliquid beatitudinis vel gloriae suae in anima sive in corpore credamus collatum esse: sed quod jam obtinebat, quum jam corpus suum tanta levitate ostendebat glorificatum, ut et nubi insidere, et coelos penetrare, et longe jam diversum factum esse ab hoc corruptibili corpore, quod aggravat animam, et sensus nostri deprimit vigorem. Ut ergo fideles hanc in suis corporibus glorificationem expectarent, ut ubicunque vellet Spiritus, ibi sine ulla difficultate statim esset corpus, hoc primum in seipso caput exhibuit, quod exemplo ejus sperandum esset membris. Sicut ergo filius Dei de coelo descendisse dicitur humiliatus, et secundum assumptam humanitatem quodammodo angelis minor factus, ita et filius hominis ascendisse dicitur exaltatus, quamvis et corporalis ei non defuerit ascensus, qui hunc exaltatum attestaretur. Nam et quod mox additur, "sedet ad dexteram Patris," non de corporali ejus sessione, vel de corporali ejus dextera Patris est accipiendum. Quid est enim hominem Christum ad dexteram Dei sedere, nisi eum in gloria Dei Patris, hoc est in superna illa beatitudine digniorem gradum tenere, tanquam omnium a Deo judicem constitutum? Unde subditur: "Inde," hoc est perinde, "venturus judicare vivos et mortuos." Quasi caeteris electis ad sinistram Dei constitutis, solus iste assistit dexterae: quia sicut dextera praevalet sinistrae, ipse universis praeminet beatitudine. Quia vero sedere judicantium, sicut stare judicandorum, bene per ejus sessionem judiciariam exprimit potestatem. Vivos et mortuos judicabit, quia tam electis quam reprobis vel poenam vel praemium pro meritis reddet. Quia enim justus ex fide vivit, et iniquitas mors quasdam animae, juxta illud: "Non mortui laudabunt te, Domine, sed nos qui vivimus benedicimus Dominum." Electos hic vivos, reprobos appellat mortuos. Vel vivos dicit, quos adventus ille Judicis occultus adhuc in corpore viventes reperiet: caeteros vero, mortuos appellat.

Credo in Spiritum sanctum. quae quidem confessio fidei ipsum seque Deum sicut Patrem et Filium patenter asserit. Alioquin non diceret, "in Spiritum sanctum," sed "Spiritum" tantum: sicut et consequenter dicit "Ecclesiam," non "in Ecclesiam, etc." Sicut ergo dicimus: Credo sanctam Ecclesiam, id est eam esse sanctam, ita et dicere possumus: Credo sanctum Petrum, vel: Credo sancto Petro, et: Credo sanctae Ecclesiae. Vel Petri tanquam capitis sumus, sicut membra Dei existimus. Membra tamen Ecclesiae tanquam corporis dicuntur, sed solius Dei tanquam capitis. Quod quidem illa innuit propositio quum dicitur, "in Deum, sicut jam superius expositio nostra praefixit. Graeci tamen et "in Ecclesiam," dicere non verentur: sicut et symbolum illud continet, quod ad cautelam fidei orthodoxae Leo III instituit, et in tabula argentea descriptum Romae altari sancti Pauli affixit. "Catholicam, " id est universalem, et non in aliqua mundi parte, sicut sunt haereticorum conventicula, conclusam: sed ubique dilatatam, sicut et Jacob in figura Christi promissum est, quum dicitur: "Dilataberis ad Orientem et Occidentem."

Sanctorum communionem. Hoc est illam, qua sancti efficiuntur vel in sanctitate confirmantur, divini scilicet sacramenti participatione: vel communem Ecclesiae fidem, sive caritatis unionem. Possumus et "sanctorum" dicere neutraliter, id est sanctificati panis et vini in sacramentum altaris. "Remissionem peccatorum," tam per poenitentiam, quam per virtutem ecclesiasticorum sacramentorum. "Carnis resurrectionem," tam in electis videlicet quam in reprobis, et in corporibus utrorumque deinceps nulla dissolutione interveniente. "Vitam aeternam," sive ad gloriam, sive ad poenam. "Amen," hoc est, verum est. Quod quidem juxta Apostolum, ut supra meminimus, dicere non debemus, nisi, quae praemissa sunt, intelleximus. Unde ad parvulorum eruditionem, hanc quantulamcunque necessariam duximus expositionem.

 


 

EXPOSITIO FIDEI IN SYMBOLUM ATHANASII

 

Dieser Kommentar über das athanasianische Glaubensbekanntnis ist in insgesamt sechs Manuskripten überliefert: Paris BN lat. 561, 13. Jhd., Paris BN lat. 3088, 17. Jhd., Paris BN lat. 14511, 12. Jhd., aus Saint-Victor; MS Seitenstätten Stiftsbibliothek 257, 15. Jhd.; Wien ÖNB cvp 777, 13. Jhd., aus Baumgartenberg, und Wien ÖNB cvp 4913, 15. Jhd. Während die Pariser Codices Peter Abaelard als Verfasser nennen, schreiben erneut die aus Österreich stammenden Quellen den Kommentar Bernhard von Clairvaux zu.

 

"Quicunque vult salvus esse,..." Voluntate quippe propria, non coactione salvamur aliena. "...ante omnia opus est..." Subaudis: llli hoc est necessarium. Ante omnia, hoc est ante spem et caritatem, vel caetera bona, quibus ad vitam aeternam pervenitur. "... ut teneat..." Non solum habeat, sed habitam custodiat, tanquam bonorum omnium fundamentum atque originem: "Sine fide" quippe, ut ait Apostolus, "impossibile est placere Deo." "...catholicam," id est universalem, et omnibus fidelibus communem, atque ita cunctis necessariam, ut nec antiqui justi tam ante legem, quam sub lege, absque illa salvarentur. "In Trinitate," hoc est in tribus personis existentem, et tres personas in uno Deo non solum credamus, sed etiam veneremur. Qualiter autem haec Trinitas juxta proprietates personarum, et haec unitas secundum naturam divinae substantia? credenda sit, statim determinat, dicens: "Neque confundentes personas." Hoc est, permiscentes ad invicem personas, ut videlicet eamdem dicamus personam Patris, quae Filii, vel Spiritus sancti; sicut illa haeresis asserebat, quae de Patre dicebat, quia quando vult Pater est, quando vult Filius. "Neque substantiam separantes," hoc est, diversas substantias in Deo credentes, sed unam tantum. Sicut enim diversitatem personarum in Deo debemus credere, ita etiam unitatem divinae substantiae. Quod statim exponens, ait: "Alia est enim persona Patris, etc." Et rursum, "sed Patris, et Filii, et Spiritus sancti una est Deitas." "Aequalis gloria," id est reverentia exhibenda. "Majestas," id est dignitas. Quare? quia, "qualis Pater," id est quantus dignitate. Quam dignitatem statim prosequitur, dicens: "Increatus Pater, etc. Immensus Pater," non mole, sed potestate omnia concludente. Vel "immensus," id est incomprehensibilis. "Aeternus," tam principio quam fine carens. "Et tamen non tres omnipotentes." Teste Augustino, nullum nomen est Dei, cujus singulare ita de singulis dicatur personis, ut ejus pluralitas illis simul conveniat, praeter hoc nomen persona. Pater quippe persona est, et Filius persona, et hi duo sunt personae. At vero quum Pater sit Deus, et Filius Deus, vel Dominus, vel creator, seu principium, aut lumen, vel omnipotens: non tamen Pater et Filius aut dii plures sunt, aut creatores, aut plura principia, vel lumina, sive omnipotentes. Quippe quum dicitur pluraliter personae, diversitas proprietatum ostenditur, non rerum numero, vel essentialiter differentium. E contra autem, si diceremus Deos vel creatores, etc., ipsam quoque rerum essentialiter diversarum multitudinem monstraremus, quarum unaquaeque esset Deus, etc. "Prius" tempore vel exsistentia praecedens. "Majus," prolatione dignitatis. "Unitas," scilicet substantiae in tribus personis. "Trinitas" e converso personarum, in unitate videlicet substantiae. "Sentiat," id est credat. "Salutem," subaudis obtinendam. "Ut credamus etc.," juxta illud: "Corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem." "Non duo," subaudis Christi sunt, sed unus tantum in persona Christus. Etsi ergo in Christo diversae sunt naturae, divina scilicet atque humana; non tamen ideo diversae personae. Quod statim congrua similitudine confirmat, dicens: "Nam sicut anima," hoc est, sicut in uno homine diversae sunt naturae, spiritalis et corporalis; nec tamen ideo duo homines vel duae personae: ita in Christo duae, ut dictum est, sunt naturae, non tamen duo Christi, imo vel duae personae. Persona quippe quasi per se una dicitur, non rei alii in unam rationalem substantiam sociata. Divinitas itaque humanitati in Christo conjuncta per se ibi persona una non est dicenda, et humanitas altera, secl duae simul una sunt persona, quae proprie Christus dicitur. "Omnes homines resurgent," etiam illi qui tunc reperientur vivi. Hi namque dum rapientur obviam Christo in aera, in ipso raptu, quo judici occurrent, morientes, statim reviviscent; et hoc ipsum erit eis resurgere quod reviviscere. Quod si opponatur de quibusdam, quorum resurrectio jam completa creditur, veluti de his qui dominicae resurrectionis testes sua quoque resurrectione fuerunt; ita intelligendum est tunc omnes resurrecturos esse, ut tunc omnium resurrectio ita compleatur, ut neminem deinceps resurgere contingat, sicut nec morte dissolvi. "Cum corporibus suis. "Hoc est, resumptis eisdem corporibus, quae prius habuerant quum in mortem corruerunt. Non enim resurget nisi quod cecidit. At vero utrum hi, qui parvuli moriuntur, vel qui diu vixerunt, illud solum, vel illud tantum ibi sint habituri de quantitate suae corpulentiae, quod hic habuerunt, nonnulla est quaestio. Quidquid tamen de hoc aestimemus, illud procul dubio constat, resurrectionem dici non posse absque illa corporis substantia, quae pertulit casum in morte. "Et reddituri sumus." Si hoc quoque generaliter de omnibus intelligatur, quaerendum videtur quomodo parvulis morientibus id conveniat, vel perfectis justis, qui potius sunt ibi judicaturi quam judicandi. Quippe quae ratio de suis tunc ab eis exigenda est, discussio est facienda, qui in tanta perfectione beatitudinis apparebunt, ut cum ipso Domino resideant judicantes, nec tam pro se rationem reddituri, quam a caeteris exacturi. Denique parvuli, quibus nulla imputanda sunt opera, quam ibi habent rationem reddere de propriis factis? Sed profecto, quemadmodum diximus omnes homines ibi resurgere, non ut de singulis tunc resurrecturis id cogamur intelligere, sed ita tunc omnium resurrectionem compleri, ut nulla ulterius fiat: ita et hoc loco omnes tunc reddere rationem dicuntur, ut tunc de omnibus ita sit consummatum judicium, ut nulla deinceps discussio restet, ne de quoquam amplius dubitetur, utrum praemio vel poena dignus sit. Et hoc est eos ibi de propriis operibus reddere rationem, manifestari omnibus quid horum meruerint. quae duo statim determinat, tam praemium scilicet, quam poenam, dicens: "Et qui bona egerunt," hoc est, in proposito bonorum operum vitam consummaverunt, qualiacunque praecesserint opera. "Vitam aeternam," hoc est beatitudinem indeficientem. "Ignem aeternum," hoc est summum atque indeficientem cruciatum, sive ille ignis corporeus tantum sit atque materialis, sive quicunque interior animae cruciatus, qui nomine ignis maxime nos cruciantis, et validius consumentis, quum sit acutius elementum, et penetrabilius caeteris, quo minus ei resisti queat, exprimitur. Et attende nihil hic de parvulis qui nihil habent meritorum, dictum videri; quamvis eos quoque non minus [quam] adultos salvari constet aut damnari. Sicut enim tam haec scriptura quam caeterae nonnisi adultis, et qui capaces sunt rationis, ad eruditionem fiunt: ita satis visum est hoc loco tantum de his eos instruere, quae ad ipsos pertinent.

 


[Zurück zur letzten Seite] [Zum Seitenanfang]