Brief 10: An Bernhard von Clairvaux

Der Brief blieb in nur einem einzigen Manuskript vom Ende des 16. oder Anfang des 17. Jahrhunderts erhalten: Paris BN lat. 13057. Die Blätter sind paginiert. Neben dem Brief 10 sind auch die Historia Calamitatum, die Briefe 2 - 7, der Brief Fulkos von Deuil und die Apologia Universis enthalten. Das Manuskript stammte ursprünglich aus Saint-Germain-des-Prés bei Paris. Es sind auch zwei weitere, heute verlorene Manuskripte bekannt geworden. Martène und Durand informierten im Jahre 1724 über ein Manuskript der Abtei Liesborn in Deutschland, welches in einem alten Katalog von 1225 aufgeführt war. Ein anderes Manuskipt wurde in Clairvaux in einem Katalog von Mathurin de Cangey aus dem Jahre 1521 erwähnt. Handschriftliche Notizen von Nicolas Camuzat, einem Kanoniker aus Troyes, die in Manuskripten aus Paris und Budapest aufgefunden wurden, verweisen auf verlorene Manuskripte dieses Schreibens, darunter auch jenes aus Clairvaux. Dieses war wahrscheinlich durch die Vermittlung Camuzats in die Hände von Duchesne gelangt, welcher es für seine Edition von 1616 verwendete.

Während das Pariser Manuskript zahlreiche Korrekturen und verbliebene Fehler des Schreibers aufweist, erscheinen nur relativ wenige in Duchesnes Fassung. In welchem Umfang dieser Emendationen seiner Manuskriptvorlage vorgenommen hatte, ist unbekannt. Aus verschiedenen Gründen müssen die beiden heute vorliegenden Versionen als von einander unabhängig, d. h. auf einen gemeinsamen Archetypus zurückgehend, aufgefasst werden.

Abaelard adressierte sich in diesem Brief an den Abt von Clairvaux, nachdem dieser eine pastorale Visite in Heloïsas Paraklet-Konvent durchgeführt hatte.

Die einleitenden Sätze sind sehr höflich und zeugen von der formalen Ehrerbietung gegenüber dem berühmten Abt. Um Heloïsa aus dem folgenden, von Seiten Abaelards mit Sachlichkeit, aber auch mit Schärfe geführten Disput um die richtige Wiedergabe des Vaterunsers herauszuhalten, erwähnte Abaelard zunächst anerkennend den guten und freundschaftlichen Umgang zwischen Heloïsa und Bernhard. Der intentionale Charakter dieser Einleitungspassage liegt auf der Hand. Daraus ein sehr enges persönliches Freundschaftsverhältnis zwischen Heloïsa und Bernhard, wie es von einzelnen Autoren gemutmaßt wurde, abzuleiten, geht u. E. zu weit.

Im Anschluss an die einleitenden Sätze stellte Abaelard sich mit Nachdruck einem Vorwurf Bernhards entgegen, welcher die Verwendung einer varianten Formulierung des Vaterunsers gerügt hatte. Nach Abaelards Vorschrift verwendeten die Nonnen des Paraklet den Ausdruck unser supersubstantielles Brot gib uns heute an Stelle von unser tägliches Brot gib uns heute. Abaelard begründete nun diese Formulierung mit der Tatsache, dass sie auf den Apostel Matthäus zurückgehe, der Christi diesbezügliche Vorschrift noch persönlich gehört hatte. Der Sprachgebrauch des Heiligen Lukas - unser tägliches Brot - habe sich zwar durchgesetzt, dennoch hatte dieser den Text viel später und nur durch Mittelsmänner erfahren. Er habe den Vaterunsertext gegenüber Matthäus auch deutlich verkürzt referiert. Aus Gründen der Sprachlogik also und der wahrscheinlicheren Authentizität habe sich Abaelard für die Version des Apostels Matthäus entschieden.

Abaelard verteidigte dieses Vorgehen als durchaus legitim und orthodox; er warf andererseits Bernhard von Clairvaux vor, dass er selbst in seinem Kloster allerlei neue religiöse Riten und Gesänge etabliert habe, deren Evidenz aus den Heiligen Schriften nicht zu belegen sei. Aus prinzipiellen Überlegungen heraus seien jedoch auch derartige Neuerungen statthaft und mit einer einwandfreien Glaubenspraxis zu vereinbaren.

In dem Brief Abaelards werden bereits erstmalig die unüberbrückbaren Gegensätze der beiden späteren Kontrahenten in ihrer Auffassung vom richtigen Verständnis der christlichen Lehre sichtbar. Abaelard zeigte sich über abweichende Riten in Clairvaux gut informiert. Dies belegt eine gewisse Vorbereitung seiner Apologie, was eventuell doch bereits eine längere inhaltliche Auseinandersetzung zwischen den beiden zur Voraussetzung hatte.

Die Abfassung des Briefes wird im Allgemeinen in die Jahre zwischen 1131 und 1135 datiert.

 

[folio 189] Venerabili atque in Christo dilectissimo fratri Bernardo Claraeuallensi abbati Petrus compresbyter. Cum nuper Paraclitum uenissem quibusdam compulsus negotiis ibi peragendis, filia uestra in Christo et soror nostra, quae illius loci abbatissa dicitur, cum summa exultatione mihi retulit uos illuc diu desideratum causa sanctae uisitationis aduenisse et non tanquam hominem, sed quasi angelum tam eam quam sorores suas sacris exhortationibus corroborasse. Secreto uero mihi intimauit uos ea charitate qua me praecipue amplectimini, aliquantulum commotum esse, quod in oratorio illo oratio Dominica non ita ibi in horis quotidianis sicut alibi recitari soleret, et cum hoc per me factum crederetis, me super hoc quasi de nouitate quadam notabilem uideri. Quo audito scribere uobis decreui nostram qualemcumque super hoc excusationem, maxime cum uestram magis quam caeteras omnes dolerem, ut decet, offensionem. Constat, ut nostis, hanc Dominicam orationem uel a solis Matheo et Luca nos habere conscriptam, quorum alter, tam apostolus quam euangelista, huic orationi, cum traderetur, interfuit, unde et eam plenius ac perfectius, sicut et totum sermonem in monte habitum cui est ipsa inserta, scripsisse dubium non est. Lucas uero, discipulus Pauli, qui nec huic sermoni interfuit, nec quae ex ore Dominico audierit, scripsit, sed quae Paulo maxime referente didicit quem nec illi sermoni constat interfuisse, scribit etiam non illum perfectiorem Dominicum sermonem, quem in monte habuit cum apostolis, sed quem turbis in campestribus fecit. Electurus quippe apostolos Dominus, sicut scriptum est, in montana subiit, turbas uero

[folio 190] docturus, ad campestria rediit. Illuc quidem conscendit, hic descendit, in quo quam altior illa esset doctrina qua doctores ipsos docebat, patenter ostenderet. Beato denique Iheronymo attestante, nouimus, sicut et manifesta ueritas habet, quoniam 'aliter audita, aliter uisa narrantur, et quod melius intelligimus, melius et proferimus'. De ipso fonte Matheus, de riuulo fontis Lucas est potatus. Non arguimus Lucam mendacii, nec ipse nobis irascitur, si ei Matheum praeferamus, et orationem Dominicam quae apostolis omnibus generaliter tradita et ab apostolo est scripta, ei anteferamus quae cuidam discipulo est dicta, praesertim cum illam Mathei sicut in auctoritate et in perfectione constat eminere. Vt autem de utraque quasi ante oculos posita melius iudicemus, iuuat utramque praesenti loco inserere. Sicut ergo Matheus scribit, cum praedictam orationem apostolis traderet, ait: Sic ergo orabitis: Pater Noster qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum; adveniat regnum tuum; fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. panem nostrum supersubstantialem da nobis hodie; et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; et ne nos inducas in tentantionem, sed libera nos a malo. Lucas uero sic ait: Factum est cum esset in loco quodam orans; et cessauit, dixit unus ex discipulis eius ad eum: Domine, doce nos orare, sicut et Iohannes docuit discipulos suos. Et ait illis: Cum oratis, dicite: Pater, sanctificetur nomen tuum; adveniat regnum tuum; panem nostrum quotidianum da

[folio 191]nobis quotidie; et dimitte nobis peccata nostra, siquidem et ipsi dimittimus omni debenti nobis. Et ne nos inducas in tentationem. Patet itaque quod perfectius, ut supra meminimus, Matheus quam Lucas scripserit, cum ille uidelicet septem petitiones in ea, iste tantum quinque posuerit. Illa quippe apostolis, sicut oportebat, perfectior est tradita et in eo petitionum numero constituta, quo septiformis gratiae plenitudo notatur, de qua prima et potiora dona ipsos accepisse apostolos Paulus confitetur dicens: Nos autem primitias spiritus habentes etc. Illa uero, quam longe post sermonem in monte habitum Lucas refert a Domino uni discipulorum id roganti traditam fuisse, non immerito suae imperfectionis typum in ipso petitionum quinario designat. Quinque etenim sunt corporis sensus, sicut et septem dona spiritus. Vnde bene hic numerus illis conuenit, qui quasi carnales adhuc spiritualibus inferiores sunt. Quod de illo uno discipulo non esse dubitandum arbitror, quem constat apostolis non interfuisse, cum eis in monte Dominus Nouum traderet Testamentum, cui, ut diximus, ipsam quoque orationem inseruit, quam ille nondum audierat. Qui etiam, cum ait: Domine doce nos orare, sicut et Iohannes discipulos suos, commemorando Iohannem, qui minor Christo in omnibus atque imperfectior fuit, ipsam quoque imperfectionem sui sensus innuit. Constat et plerumque legem, quae in quinque libris consistit, et carnali populo sensibus magis quam ratione ducto et corporalibus bonis potius quam spiritualibus inhianti data est, per Iohannem figurari. Vnde non incongrue factum est, ut qui a Christo talem orationis doctrinam qualem Iohannes dederat, requirebat, imperfectiorem quam apostoli suscipere deberet. Pro qua quidem imperfectione sui, bene

[folio 192] id a sanctis patribus prouisum est, ut illa potius quae a Matheo perfectior scribitur in usum ueniret atque in ecclesiasticis frequentetur officiis. Quid igitur extiterit causae, ut caeteris Mathei uerbis retentis unum solum mutemus, quotidianum scilicet pro supersubstantialem dicentes, qui potest dicat, si tamen dicere sufficiat. Non enim ita excellentiam huius panis hoc nomen quotidianum quemadmodum supersubstantialem, uidetur exprimere, et non uidetur mediocris praesumptionis esse apostoli uerba corrigere, et sic ex duobus euangelistis unam orationem componere, ut neuter in ea sufficere uideatur, et sic eam proferre, sicut nec a Domino est dicta, nec ab aliquo euangelistarum scripta, praesertim cum in caeteris omnibus quae de scriptis eorum in ecclesia recitantur, impermixta sint eorum uerba, quacungue perfectione uel imperfectione discrepent. Si quis itaque me nouitatis super hoc arguat, attendat an ille magis arguendus fuerit qui ex duabus orationibus antiquitus scriptis unam nouam componere praesumpsit, non tam euangelicam quam suam dicendam. Denigue Graecorum discretio, quorum, ut ait Ambrosius, 'auctoritas maior est', solam Mathei orationem praedictis, ut arbitror, rationibus in consuetudinem duxit dicendo scilicet 'arton imon epiousion', quod interpretatur panem nostrum supersubstantialem. Quamuis enim Lucas Graece, Matheus scripserit Hebraice, antiquiorem tamen et perfectiorem peregrinae linguae orationem frequentare potius Graeci decreuerunt, et translationem magis quam propriae linguae scripturam sequi. His itaque, ni fallor, tam rationibus quam auctoritatibus uetustatis potius quam nouitatis arguendus uideor et minus de praesumptione censendus, qui tam Dominum

[folio 193] quam apostolos et manifestam Grecorum prouidentiam in hoc praecipue sequor. Non enim dubitandum est apostolos orationem hanc sibi traditam a Domino et ab apostolo primum scriptam in eisdem uerbis etiam frequentasse, in quibus ipsam a Domino acceperant et apostolus tradiderat scriptam. Quis enim non censeat eos qui in commune uiuunt et in hoc apostolicam plurimum uitam, doctrinam quoque ipsorum insistere debere potissimum? Denique cum Dominus orationem hanc traderet, uel in his secundum Matheum uerbis, uel in illis secundum Lucam, et eam sicut tradebat dici praeciperet, quis non uideat eos non mediocriter praesumere, qui sic eam dicunt sicut nunquam est ab ipso tradita nec ab aliquo scripta? Quanta enim praesumptio est in hac oratione nec aliquod scriptum sequi, nec tenere praeceptum Domini, imo tam scriptum quam Dominum ipsum emendare audere, si forte ista praesumptio dici possit emendatio? Nemini tamen praecipio, nemini persuadeo, ut me in hoc sequatur et a communi recedat usu. Habundet unusquisquam in sensu suo. Illud tamen, quicunque est ille, attendat nec usum rationi nec consuetudinem praeferendam esse ueritati. Quod quidem tam seculi leges quam doctrinae sanctorum patrum plurimum nobis commendare decreuerunt. Codicis liber VIII, cap. I: 'Consuetudinis ususque longaeui nec uilis auctoritas est, uerum nec usque adeo sui ualitura momento, ut aut rationem uincat aut legem'. Augustinus libro IIII De Baptismo: 'Frustra qui ratione uincuntur, consuetudinem nobis obiiciunt, quasi consuetudo maior sit ueritate aut non sit in spiritualibus sequendum, quod in melius fuerit a Spiritu Sancto reuelatum. Hoc plane uerum est, quia ratio et ueritas consuetudini

[folio 194] praeponenda est'.Gregorius VII Wimundo auersano episcopo: 'Si consuetudinem fortassis opponas, aduertendum fuerit quod Dominus dicit: "Ego sum", inquit "ueritas"; non ait: "ego sum consuetudo"'.Beatus quoque Gregorius de diuersis consuetudinibus ecclesiarum Augustino Anglorum episcopo scribens eius prouidentiae relinquit in diuinis officiis uel celebratione missae de uariis usibus aliorum id quod decreuerit eligere, nec tam ipsam etiam matrem Romanam ecclesiam in talibus sequi, quam quod ipse tenere censuerit: 'Nouit', inquit, 'fraternitas tua Romanae ecclesiae consuetudinem, in qua se meminit nutritam. Sed mihi placet siue in Romana siue in Gallicana seu in qualibet ecclesia aliquid inuenisti quod plus omnipotenti Deo possit placere, sollicite eligas et in Anglorum ecclesiam quae adhuc fide noua est, institutione praecipua quae de multis ecclesiis colligere potuisti, infundas. Non enim pro locis res, sed pro bonis rebus loca emendas. Ex singulis ergo quibusque ecclesiis, quae pia, quae religiosa, quae recta sunt, elige et haec quasi in fasciculum collecta, apud Anglorum mentes in consuetudinem depone'. Quod si in talibus et nobis eligere liceat ex consuetudinibus ecclesiarum, non improbanda nostra uidetur electio, prouidentiam Graecorum, a quibus plurimam accepimus doctrinam, in hoc etiam imitata, ut nec auctoritas consuetudinis desit tam manifestae rationi. Quam uidelicet rationem ita uos uidemus insistere et in ea uehementes esse, ut contra omnium consuetudinem ecclesiarum in diuinis officiis eam tenere ac defendere audeatis. Vos quippe quasi nouiter exorti ac de nouitate plurimum gaudentes, praeter consuetudinem omnium tam clericorum quam monachorum longe ante habitam et

[folio 195] nunc quoque permanentem, nouis quibusdam decretis aliter apud uos diuinum officium instituistis agi. Nec tamen inde uos accusandos censetis, si haec uestra nouitas aut singularitas ab antiquitate recedat aliorum, quoniam rationi plurimum et tenori regulae creditis concordare, nec curatis quantacunque admiratione super hoc alii moueantur ac murmurent, dummodo uestrae quam putatis, rationi pareatis. Quorum ut pauca commemorem pace uestra, hymnos solitos respuistis et quosdam apud nos inauditos et fere omnibus ecclesiis incognitos ac minus sufficientes introduxistis. Vnde et per totum annum in uigiliis tam feriarum quam festiuitatum uno hymno et eodem contenti estis, cum ecclesia pro diuersitate feriarum uel festiuitatum diuersis utatur hymnis, sicut et psalmis uel caeterisquae bis pertinere noscuntur, quod et manifesta ratio exigit. Vnde et qui uos die Natalis seu Paschae uel Pentecostes et caeteris solemnitatibus hymnum semper eundem decantare audiunt, scilicet 'Aeterne rerum conditor', summo stupore attoniti suspenduntur, Nec tam admiratione quam derisione mouentur. Preces quae post supplicationem et orationem Dominicam ab ecclesia ubique celebrantur et ea quae suffragia sanctorum dicuntur, omnino a uobis fieri interdixistis, quasi uel precibus uestris mundus uel uos suffragiis sanctorum minus egeatis. Et quod mirabile est, cum omnia oratoria uestra in memoria matris Dominicae fundetis, nullam eius commemorationem, sicut nec caeterorum sanctorum ibi frequentatis. Processionum fere totam uenerationem a uobis exclusistis. 'Alleluya' nec in Septuagesima communi more intermittitis, sed usque in Quadragesimam retinetis. Symbolum quod dicitur

[folio 196] apostolorum, quod tam a clericis quam a monachis in Prima pariter ac Completorio ex antiquo frequentatur, a uestra remotum est consuetudine, qui tamen Symbolum Athanasii diebus tantum Dominicis recitare decreuistis. 'Gloria' cum responsoriis uigiliarum tantum decantatis. Diebus Dominicae sepulturae antiquam consuetudinem penitus abstulistis; ubi et inuitatorium et hymnum cum tribus tantum lectionibus et responsoriis cum 'Gloria' contra omnem ecclesiae morem et, ut dicitur, rationem uos dicere instituistis. Cum enim hoc triduum tanquam exequiae Dominicae in luctu peragatur atque hinc uulgo horum dierum uigiliae nuncupentur tenebrae, quod extinctis ibi luminaribus moeror hic exprimatur, non mediocriter mirandum uidetur uel inuitatorium uel hymnum uel 'Gloria', quae potius gaudii uoces sunt, ibi decantari. Quae omnia cum omnibus in magnam admirationem ueniant, cur haec scilicet uestra nouitas totius ecclesiae usui apud uos praeferatur, nec tamen ab institutione uestra ideo receditis nec quid alii murmurent, curatis, quia id rationabiliter uos facere confiditis, quos institutio regulae 'nouum opus de ueteri facere' compellit, sicut de semetipso Iheronymus meminit. Non enim uocum nouitates, sed profanas tantum et fidei contrarias Apostolus interdicit. Alioquin nouam legem ueteri non praeferremus et post canonicas scripturas multa fidei uerba necessario inuenta haereticorum more respueremus. Ad confutandam quippe nouam haeresim nouum uocabulum 'homousion' repertum fuit, nec hoc nomen 'trinitas' et 'persona' canonicis scripturis insertum est. Denique in diuinis officiis quis ignoret diuersas et innumeras ecclesiae consuetudines inter ipsos etiam clericos? Antiquam certe

[folio 197] Romanae sedis consuetudinem nec ipsa ciuitas tenet, sed sola ecclesia Lateranensis, quae mater est omnium, antiquum tenet officium, nulla filiarum suarum in hoc eam sequente, nec ipsa etiam Romani palatii basilica. Mediolanensis metropolis ita in talibus ab omnibus dissidet, ut nulla etiam suffraganearum suarum matris institutionem imitetur. Sic et Lugdunensis prima sedes Galliarum sola in suo persistit officio. Et cum tanta in istis facta sit uarietas, quicquid una post aliam nouiter instituit, nulla reprehensio nouitatis incidit, quia nulla fidei contrarietas fuit. Nonnullam enim oblectationem haec diuini cultus uarietas habet, quia, ut Tullius meminit,'identitas in omnibus mater est satietatis'. Qui ergo omnium linguarum generibus praedicari uoluit, ipse diuersis officiorum modis ueneari decreuit. Qui etiam cum orationem praedictam diuersis composuerit modis et in ea utroque modo orandum praeceperit, quomodo praeceptum eius implebimus, si uerbum aliquod subtrahere praesumimus et nunquam eam eo modo quo ipsam dixit, proferamus? Denique, ut omnibus satisfaciam, nunc etiam ut superius dico, habundet unusquisque in sensu suo, dicat eam quomodo uoluerit. Nemini persuadeo ut me in hoc sequatur. Variet uerba Christi prout uoluerit. Ego autem sic illa, sicut et sensum, quantum potero, inuariata seruabo.


[Zurück zur letzten Seite] [Zum Seitenanfang]