Brief 9: An die Nonnen des Paraklet
Dieser Brief blieb in nur einem einzigen Manuskript erhalten: Paris, BN lat. 14511 (vormals Saint-Victor 397). Der Foliant enthält außerdem die Apologia Universis, den Sermo 14, die Expositio Symboli Apostolorum, die Expositio Fidei in Symbolum Athanasii und die Problemata Heloissae. Die Textsammlung stammt aus der Hand verschiedener Schreiber; der älteste Teil datiert aus dem 13., alle weiteren Teile aus dem 14. Jahrhundert. Der Kopist des Briefes ist namentlich bekannt: Hugo Berthelot, clericus Lexoviensis diocesis, magister in artibus, hatte sechs Bände aus der Bibliothek des Simon de Plumetot kopiert. Obwohl ihm zahlreiche Schreibfehler unterlaufen waren, handelt es sich bei dem Manuskript um eine insgesamt noch zufrieden stellende Arbeit.
Der Brief erschien bereits - mit einigen Druckfehlern - in der Erstedition von Abaelards Werk durch Duchesne und d'Amboise aus dem Jahre 1616, nach einer Manuskriptvorlage von d'Amboise. Dieses Manuskript war mit dem oben genannten nicht identisch; beide insgesamt nur geringfügig abweichenden Versionen scheinen auf einen gemeinsamen Archetypus zurückzugehen.
Der folgende lateinische Text entspricht der kritischen Ausgabe des Briefes, die sich an MS 14511 anlehnt: Smits, E. R., Peter Abelard, Letters IX-XIV, Groningen, 1983. Der Übersicht halber wurde auf die Darstellung von Varianten und differierenden Lesarten verzichtet.
Ausgehend von der Schriftforschung und Lehre des heiligen Hieronymus begründet Abaelard hier die Berechtigung der Paraklet-Nonnen, sich wissenschaftlich zu betätigen. Er muntert die Schwestern Heloïsas auf, um der Exegese willen nicht nur die lateinische, sondern auch die griechische und hebräische Sprache zu pflegen. Er weist ihre Äbtissin Heloïsa als Expertin in diesen Bibelsprachen aus; sie sei ihnen diesbezüglich Vorbild und Lehrerin.
Der Brief wurde zwischen 1132 und 1135 verfasst; aufgrund textlicher Eigenheiten muss er nach dem persönlichen Briefwechsel des Paares und den Problemata, aber noch vor den Sermones entstanden sein.
Epistola ad moniales Paraclitenses
[folio 44v] Beatus Ieronimus in erudictione uirginum Christi plurimum occupatus inter cetera que ad edificacionem earum scribit, sacrarum studium litterarum eis maxime commendat, et ad hoc eas non tam uerbis hortatur quam exemplis inuitat. Memor quippe sentencie qua Rusticum monachum instruens ait: 'Ama scienciam scripturarum et carnis uicia non amabis', tanto magis necessarium amorem huius studii feminis esse censuit, quanto eas naturaliter infirmiores et carne debiliores esse conspexit. Nec solum ad hanc uirginum exortacionem argumentum similitudinis a uirginibus sumptum inducit; unde ad comparacionem minoris uiduas et coniugatas in exemplum assumit, quo magis sponsas Christi ad hoc studium incitet per matronas seculi et ex uirtute laicarum torporem excuciat uel confundat monialium. Et quoniam iuxta illud Gregorianum 'a minimis quisque inchoat ut ad maiora perueniat', premittere iuuat, quanta diligencia uirgunclas in sacris imbuere litteris studuerit. Vnde, ut omittam cetera, illud nunc in medium procedat quod ad Letam de institucione filie sue Paule propter morum doctrinam tradit hanc litterarum disciplinam. 'Sic erudienda est', inquit, 'anima que futura est templum Dei. Fiant ei littere uel buxee uel eburnee et suis nominibus appellentur. Ludat in eis et ludus eius erudicio sit. Et non solum ordinem teneat litterarum, sed ipse crebro ordo turbetur et mediis ultima, primis media misceantur. Cum uero ceperit manu stillum in cera ducere, uel alterius manu teneri regantur articuli uel in tabula sculpantur elementa, ut per eosdem sulcos inclusa
[folio 45r] in marginibus trahantur uestigia et foris non queant euagari. Sillabas iungat ad premium et quibus illa etas deliniri potest, munusculis inuitetur. Habeat in discendo socias quibus inuideat, quarum laudibus mordeatur. Non est obiurganda si tardior sit, sed laudibus exortandum ingenium et ut uicisse se gaudeat et uictam doleat. Cauendum in primis ne oderit studia, ne amaritudo eorum percepta in infancia ultra rudes annos transeat. Ipsa nomina per que consuescit paulatim uerba contexere, non sint fortuita, sed certa et coaceruata de industria, prophetarum uidelicet atque apostolorum; et omnis ab Adam patriarcharum series de Matheo Lucaque descendat, ut, dum aliud agit, future memorie preparetur. Magister probe etatis et uite atque erudictionis est eligendus. Nec poterit erubescere doctus uir id facere in propinqua uel nobili uirgine quod Aristoteles fecit Philippi in filio, ut librariorum uilitate inicia ei traderet litterarum. Non sunt contempnenda quasi parua, sine quibus magna constare non possunt. Ipse elementorum sonus et prima institucio preceptoris aliter de erudito, aliter de rustico ore profertur. Nec discat in tenero quod ei dediscendum est postea. Difficulter eraditur quod rudes animi perbiberunt. Greca narrat historia Alexandrum regem et in moribus et in incessu Leonidis pedagogi sui non potuisse carere uiciis quibus paruulus adhuc fuerat infectus'. Vt autem pronunciacionem scripture commendet memorie, certam et ipse leccionis mensuram singulis diebus uult prefigi; quam cum memoriter retentam persoluat, nec solum Latinis, uerum eciam Grecis litteris operam dari precipit, cum utreque lingue tunc Rome frequentarentur, et maxime propter scripturas de Greco in Latinum uersas, ut eas ex origine sua melius cognosceret ac uerius diiudicare posset. Nondum enim Ebraice ueritatis translacione Latinitas utebatur. Ait itaque: 'Reddat tibi cotidie pensum scripturarum certum et discat grecorum numerum uersuum. Sequatur statim et Latina erudicio; que si non ab inicio tenerum os composuerit, in peregrinum sonum lingua corrumpitur et externis uiciis sermo patrius sordidatur. Pro gemmis et serico diuinos codices amet, in quibus non auri et pellis Babilonie uermiculata pictura, sed ad fidem placeat emendata et erudita distinctio. Discat primum psalterium, his se canticis auocet; in prouerbiis Salomonis erudiatur ad uitam, in Ecclesiaste consuescat calcare que mundi sunt, in Iob uirtutis et paciencie exempla sectetur. Ad euuangelia transeat numquam ea positura de manibus. Apostolorum acta et epistolas tota
[folio 45v] cordis inbibat uoluntate. Cumque pectoris sui celarium impleuerit his opibus, mandet memorie prophetas et epthathicum, regum et paralipomenon libros, Esdre et Hester uolumina. Ad ultimum sine periculo discat Canticum Canticorum ne, si in exordio legerit, sub carnalibus uerbis spiritalium nuptiarum epithalamium non intelligens uulneretur. Caueat omnia apocrifa et, si quando ea non ad dogmatum ueritatem, sed ad signorum reueranciam legere uoluerit, sciat non eorum esse quorum titulis prenotantur, multa quoque permixta uiciosa et grandis esse prudencie aurum in luto querere. Cipriani opuscula semper in manu teneat; Athanasii epistolas et Hylarii libros inoffenso decurrat pede. Illorum tractatibus, illorum delectetur ingeniis, in quorum libris pietas fidei non uacillat. Ceteros sic legat ut magis iudicet quam sequatur. Respondebis: Quomodo hec omnia mulier secularis in tanta frequencia hominum Rome custodire potero? Noli ergo subire onus quod ferre non potes, sed, postquam ablactaueris eam, mitte auie et amite, redde preciosam gemmam cubiculo Marie et cunis Ihesu uagientis impone. Nutriatur in monasterio, sit inter uirginum choros; nesciat seculum, uiuat angelice, sit in carne sine carne; omne hominum genus sui simile putet et, ut cetera taceam, certe te liberet seruandi difficultate et custodie periculo. Melius est desiderare absentem tibi quam pauere ad singula. Trade Eustochio paruulam. Illam primis miretur ab annis, cuius et sermo et habitus et incessus doctrina uirtutum est. Sit in gremio auie que longo usu didicit nutrire docere seruare uirgines. Anna que filium Domino uouerat, postquam obtulit tabernaculo, numquam recepit. Ipse si Paulam miseris, et magistrum et nutricium me spondeo. Gestabo humeris, balbuciencia senex formabo uerba, multo gloriosior mundi philosopho qui non regem Macedonum Babilonio periturum ueneno, sed Christi sponsam erudiam, regnis celestibus offerendam'.
Perpendite, sorores in Christo carissime pariter et conserue, quantam curam tantus ecclesie doctor in erudicione unius paruule susceperit, in qua tam diligenter cuncta distinxerit que necessaria doctrine decreuerit ab ipso alphabeto sumens exordium. Nec solum de pronunciandis sillabis et litteris coniungendis, uerum eciam de scribendis adhibet documentum, nec non et de sociis prouidet adiungendis quorum liuore uel laude plurimum moueatur. Quod eciam
[folio 46r] ut spontanea magis quam coacta faciat et maiori studium amore complectatur, blandiciis et laudibus nec non et munusculis incitari admonet. Ipsa quoque nomina distinguit ex scripturis sacris colligenda in quibus proferendis se primum exercens hec memorie sue plurimum commendet iuxta illud poeticum:
'Quo semel est inbuta recens seruabit odorem testa diu'.
Qualis eciam magister ad hoc sit eligendus, diligenter describit Nec pretermittit prefixam esse debere mensuram lectionis quam corde tenus firmatam cotidie persoluat. Et quia eo tempore Grecarum quoque litterarum usus Rome habundabat, nec Grecarum litterarum expertem eam esse permittit, maxime, ut arbitror, propter translacionem diuinorum librorum a Grecis ad nos deriuatam, unde et discernere posset quid apud nos minus uel aliter esset, et fortasse propter liberalium quoque disciplinam arcium que his que ad perfectionem doctrine nituntur, non nichil afferunt utilitatis. Quam eciam erudicionem Latine lingue premictit, quasi ab ipsa nostrum inchoauerit magisterium. Cum autem a sono uocum ad earum peruenerit sensum, ut que proferre didicerit iam intelligere uelit, codices ei distinguit diuersos, tam de canone duorum testamentorum quam de opusculis doctorum ex quorum erudicione proficiat ut consummetur. Inter canonicas autem scripturas ita ei euuangelia commendat, ut numquam hec de manibus uirginis recessura censeat, quasi plus aliquid dyaconissis quam dyaconis de leccione iniungat euuangelica, cum illi in ecclesia illam habeant recitare, iste numquam ab eorum debeant lectione uaccare. Deinde ista matri de filia scribens ne quam mater excusacionem pretenderet hec omnia Rome secularem feminam in tanta hominum frequencia perficere non posse, dat consilium ut ab isto se onere liberans monasterio uirginum tradat filiam ubi educari sine periculo et de his que dixit perfectius instrui possit. Omnem denique occasionem amputans ne de magistro tandem qualem ipse descripserat, mater sollicitaretur, puelle Roma Ierosolimam ad auiam scilicet sanctam Paullam et amitam Eustochium misse se magistrum pariter et nutricium offert. Et in tantum, quod dictu mirabile est, erumpit promissum ut tantus ecclesie doctor eciam senio debilis dicat se uirginem quasi baiulum eius humeris gestare non dedignari. Quod quidem apud suspiciosos non sine suspicione fieri nec apud religiosos sine scandalo uix contingeret. Hec tamen omnia uir Deo plenus et de integritate uite omnibus tam diu cognitus confidenter spondebat,
[folio 46v] dummodo unam sic instruere uirginem posset ut ipsam ceteris magistram relinqueret et in ipsa Ieronimum legeret qui Ieronimum non uidisset. Vt autem de paruulis ad maiores transeamus uirgines quas plurimum semper prouocat ad studium litterarum tam eis uidelicet scribendo que legant quam eas laudando de assiduitate legendi uel discendi, quid ad Principiam uirginem de psalmo xliiiito scribens dicat, audiamus: 'Scio me, Principia in Christo filia, a plerisque reprehendi qui interdum scribam ad mulieres et fragiliorem sexum maribus preferam, et idcirco debeo primum obtrectatoribus meis respondere et sic uenire ad disputaciunculam quam rogasti. Si uiri de scripturis quererent, mulieribus non loquerer. Si Baraih ire uoluisset ad prelium, Deborra de uictis hostibus non triunphasset'. Et post aliqua: 'Appolo, uirum apostolicum et in lege doctissimum, Aquila et Priscilla erudiunt et instruunt eum de uia Domini. Si doceri a femina non fuit turpe apostolo, michi quare turpe est post uiros docere et feminas? Hec et huiusmodi, filia, perstrinxi breuiter ut nec te peniteret sexus tui nec uiros nomen suum erigeret in quorum condempnacionem feminarum in scripturis sanctis uita laudatur'. Iuuat post uirgines intueri de uiduis quantum et ipse in studio sacrarum litterarum ipsius testimonio et laude profecerint. Scribens igitur idem doctor ad eamdem uirginem Principiam de uita sancte Marcelle, sicut illa postulabat, inter uirtutum eius insignia: 'Diuinarum', inquid, 'scripturarum ardor incredibilis semperque cantabat: 'In corde meo abscondi eloquia tua ut non peccem tibi' et illud de perfecto uiro: 'Et in lege Domini uoluntas eius et in lege eius meditabitur die ac nocte' et: 'A mandatis tuis intellexi'. Denique cum et me Romam cum sanctis pontificibus ecclesiastica traxisset necessitas et uerecunde nobilium feminarum occulos declinarem, ita egit, secundum Apostolum, 'importune oportune', ut pudorem meum sua superaret industria, et quia alicuius esse nominis tunc estimabar super studio scripturarum, numquam conuenit quin de scripturis aliquid interrogaret, nec statim acquiesceret, sed moueret e contrario questiones, non ut contenderet, sed ut querendo disceret earum soluciones quas opponi posse intelligebat. Quid in illa uirtutum, quid ingenii inuenerim, vereor dicere ne fidem credulitatis excedam et tibi maiorem tristiciam moueam recordanti quanto bono carueris. Hoc solum dicam quod quidquid in nobis longuo fuit studio congregatum
[folio 47r] et meditacione diuturna quasi in naturam versum, hoc illa libauit, hoc didicit atque possedit, ita ut post profectionem nostram si de aliquo testimonio scripturarum esset oborta intencio, ad illam iudicem pergeretur. Et quia ualde prudens ^at Sic interrogata respondebat ut eciam sua non sua diceret, ged uel mea uel cuiuslibet alterius ut in eo ipso quod docebat, ge discipulam fateretur. Sciebat enim dictum ab Apostolo: 'Docere autem mulieri non permito', ne uirili sexui et interdum sacerdotibus de obscuris et ambiguis sciscitantibus facere uideretur iniuriam. Absenciam nostri mutuis solabamur alloquiis et quod carne non poteramus, spiritu tenebamus. Semper obuiare se epistule, superare officiis, salutacionibus preuenire. Non multum perdebat absencia que iugibus sibi litteris iungebatur. In hac transquilitate et Domini seruitute heretica in bis prouinclis exorta tempestas cuncta turbauit et in tantam rabiem concitata est, ut Nec sibi Nec ulli bonorum parceret, et quasi parum esset hie uniuersa mouisse, nauem plenam blasphemiarum Romano intulit portui. Cum uenenata spurcaque doctrina Rome inueniret quos induceret, tunc sancta Marcella que diu choibuerat ne per emulacionem quippiam facere crederetur, postquam sensit fidem in plerisque uiolari, ita ut sacerdotes quoque et nonnullos monachorum maximeque seculi homines in assensum sui traheret ac simplicitati illuderet, episcopo qui de suo ingenio ceteros estimat, publice restitit malens Deo placere quam hominibus. Dampnacionis hereticorum hec fuit principium, dum adducit testes qui prius ab eis eruditi et postea ab heretico fuerant errore correcti, dum ostendit multitudinem deceptorum, dum impia Periarcon ingerit uolumina que emendata manu scorpii monstrantur, dum acciti frequentibus litteris heretici ut se desfenderent, uenire non ausi sunt. Tantaque uis fuit consciencie, ut magis absentes dampnari quam presentes coargui maluerint. Huius tam gloriose uictorie origo Marcella est'. Videtis, dilectissime, quantum attulerit fructum repressis heresibus in urbe fidelibus omnibus in caput constitute unius matrone laudabile studium et quanta lampade doctrine ipsorum quoque doctorum ecclesiasticorum tenebras una mulier expulerit. De cuius studio in sacris litteris quo ipsa uictoriam istam meruerit, idem doctor libro I° in epistulam quoque Pauli ad Galathas ad exortacionem uestram ita meminit: 'Scio equidem ardorem eius, scio fidem, quam habeat flammam in pectore superare
[folio 47v] sexum, obliuisci homines et diuinorum uoluminum tympano concrepante rubrum huius seculi pellagus transfretare. Certe cum Rome essem, numquam tam festina me uidit ut non de scripturis aliquid interrogaret. Neque uero more Pitagorico quicquid respondebam rectum putabat, nec sine ratione preiudicata apud eam ualebat auctoritas, sed examinabat omnia et sagaci mente uniuersa pensabat ut me sentirem non tam discipulam habere quam iudicem'. Tantum eo tempore in sanctis feminis, sicut et in uiris, studium feruebat litterarum, ut nequaquam sue lingue disciplina contente ipsos scripturarum riuulos quos habebant, ab ipsis inquirerent fontibus nec inopiam unius lingue sibi crederent sufficere. Vnde et illud est supra memorati doctoris ad Paulam de morte Blesille filie sue sic inter cetera in eius precipuam laudem scribentis: 'Quis sine singultibus transeat orandi instanciam, nitorem lingue, memorie tenacitatem, acumen ingenii? Si Grece eam audisses loquentem, Latine eam nescire putares. Si in Romanum sonum lingua uerteret se, nichil omnino peregrinus sermo redoleret. Iam uero quod in Origine quogue illo Grecia miratur, in paucis non dico mensibus sed diebus, ita Hebree lingue uicerat difficultates ut in ediscendis canendisque psalmis cum matre contenderet'. Ipsam quippe matrem eius Paulam nec non et alteram ipsius Paule filiam Eustochium uirginem Deo dicatam in eodem studio litterarum atque linguarum non minus occupatas esse, idem non preterit doctor. Sic quippe de his commemorat uitam ipsius Paule scribens et de ipsa dicens: 'Nichil ingenio eius docibilius fuit. Tarda erat ad loquendum, uelox ad audiendum, memor illius precepti: 'Audi, Israel, et tace'. Scripturas sanctas tenebat memoriter. Denique compulit me ut et uetus et nouum instrumentum cum filia me disserente perlegeret. Quodpropter uerecundiam negans propter assiduitatem et crebras postulaciones eius prestiti ut docerem quod didiceram. Sicubi hesitabam et nescire me ingenue confitebar, nequaquam michi adquiescere uolebat sed iugi interrogacione cogebat ut e multis uariisgue sentenciis que michi uideretur probabilior, indicarem. Loquar et aliud quod forsitan emulis uideatur incredulum. Ebream linquam quam ego ab adolescencia multo labore ac sudore didici et infatigabili meditacione nunc usque non desero ne ipse ab ea deserar, discere uoluit et consecuta est ita ut psalmos Ebraice caneret Grecumque sermonem absque
[folio 48r] ulla Latine lingue proprietate resonaret. Quod quidem usque hodie in sancta filia eius Eustochio cernimus'. Sciebant quippe Latinorum codicum doctrinam ex Ebraicis et Grecis processisse scriptis et ydyoma cuiuscumque lingue ad plenum in peregrina seruari ab interprete non posse. Quod tam Ebrei quam Greci de perfectione gloriantes nostris translacionibus uelut imperfectis non numquam insultare consueuerunt talem in argumentum similitudinem asserentes quod quilibet liquor in plura uasa uicissim transfusus a plenitudine sua necessario minuitur nec eius quantitas in ceteris uasis potest reperiri quam in priore habuit. Vnde et illud sepe accidit quod cum aliquibus testimoniis ludeos arguere nitimur, facile nos reffellere solent qui Hebraicum ignoramus, ex translacionum ut aiunt nostrarum falsitate. Quod sapientissime mulieres predicte diligenter attendentes nequaquam proprie lingue doctrina contente fuerunt ut non solum suos instruere, uerum eciam alios refelere possent et de limpidissima fontis aqua sitim suam reficerent. Ad quod maxime, ni fallor, ipse Ieronimus harum peritus linguarum suo prouocauerat exemplo. Cuius quidem pericie perfectionem quanto labore uel expensis adquisierit, ad Pammachium et Occeanum scribit his uerbis: 'Dum essem iuuenis, miro discendi ferebar amore nec iuxta quorumdam presumpcionem ipse me docui. Appolinarium Laodicenum audiui Anthiochie
[folio 48v] frequenter; colui et cum me in sanctis scripturis erudiret, numquam illius contenciosum super sensu dogma suscepi. Iam canis spargetur caput et magistrum pocius quam discipulum decebat. Perrexi tamen Alexandriam, audiui Didymum. Inmultis ei gracias ago, quod nesciui didici, quod sciebam illo diuersa docente non perdidi. Putabant me homines finem fecisse discendi. Veni rursum Ierosolimam et Bethleem. Quo labore quo precio Baraninam nocturnum habui preceptorem. Timebat enim ludeos et michi alterum exhibebat Nichodemum. Horum omnium frequenter in opusculis meis facio mencionem'.
Hunc zelum tanti doctoris et sanctarum feminarum in scripturis diuinis considerans monui et incessanter implere uos cupio ut dum potestis et matrem harum peritam trium linguarum habetis, ad hanc studii perfectionem feramini ut quecumque de diuersis translacionibus oborta dubitacio fuerit, per uos probacio terminari possit. Quod et ipse Dominice crucis titulus Ebraice, Grece et Latine conscriptus non incongrue prefigurasse uidetur ut in eius ecclesia ubique
[folio 49r] terrarum dilatata harum linguarum que preminent habundaret doctrina, quarum litteris utriusque testamenti comprehensa est scriptura. Non longa peregrinacione, non expensis plurimis pro his linguis addiscendis opus uobis est ut beato accidit Ieronimo, cum matrem, ut dictum est, habeatis ad hoc studium sufficientem. Post uirgines quoque ac uiduas fideles coniugate incitamentum prebeant uobis doctrine et uel negligenciam uestram arguant uel ardorem augeant. Prestat exemplum eciam uobis Gelancia uenerabilis que in coniugio quoque regulariter uiuere cupiens sibi legem coniugii prescribi ab ipso eciam Ieronimo sollicite petit. Vnde et ipse ad eamdem super hoc rescribens ita meminit: 'Prouocatus ad scribendum litteris tuis diu de responsione dubitaui silencium michi imperante uerecundia. Petis namque et sollicite ac uiolenter petis ut tibi certam ex scripturis sanctis prefiniamus regulam ad quam tu ordines cursum uite tue ut cognita Domini uoluntate inter honores seculi et diuiciarum illecebras morum magis diligas superlectilem atque ut possis in coniugio constituta non solum coniugi placere sed eciam ei qui ipsum coniugium indulsit. Cui tam sancte peticioni tamque pio desiderio non satisfacere, quid aliud quam profectum alterius non amare? Parebo igitur precibus tuis teque paratam ad implendam Dei uoluntatem ipsius nitar incitare sentenciis'. Audierat fortassis hec matrona quod in laudem sancte Susane scriptura commemorat. Quam cum premisisset pulcram nimis et timentem Deum, unde hic timor et uerus anime decor procederet, statim adnexuit dicens: parentes enim illius cum essent iusti, erudierunt filiam suam secundum legem Moysi. Cuius erudictionis inter molestias nupciarum et secularium perturbaciones occupacionum Susanna non immemor et morti adiudicata ipsos suos iudices atque presbyteros dampnare promeruit. Quem quidem in Daniele locum ipse Ieronimus exponens illud quod dictum est: Parentes illius cum essent iusti, erudierunt filiam suam etc. in exortacionis
[folio 49v] competenter assumens occasionem ait: 'Hoc utendum est testimonio ad exortacionem parentum ut doceant iuxta legem Dei sermonemque diuinum non solum filios, sed et filias suas'. Et quia diuicie tam litterarum quam uirtutum impedire studia plurimum solent, omnem uobis neglegencie torporem excuciat illa ditissima regina Saba que cum magno labore infirmi sexus et longe uie fatigacione pariter atque periculis expensisque nimiis uenit a finibus terre sapienciam experiri Salomonis et cum eo conferre que nouerat de his que ignorabat. Cuius studium et laborem in tantum Salomon approbauit ut ei pro remuneracione cuncta que peciit daret exceptis que ipse illi ultro more obtulerat regio. Multi uiri potentes ad sapienciam eius audiendam confluebant et multi regum et ducum terre doctrinam eius magnis muneribus honorabant et cum ab eis multa susciperet donaria, neminem eorum super his remunerasse legitur, nisi supradictam feminam. Ex quo patenter exhibuit quantum sanctum femine studium et ardorem doctrine approbauerit et quantum Domino ipsum gratum esse censuerit. Quam et postmodum ipse Dominus et Salomon uerus, ymo plus quam Salomon, ad condempnacionem uirorum erudicionem suam contempnencium non pretermisit inducere: Regina, inquid, Austri surget in iudicio et condampnabit generacionem istam etc. In qua generacione, carissime, ne uos quoque uestra condampnet negligencia, prouidete. In quo eciam quo minus excusabiles sitis, non est uobis necessarium longi fatigacionem itineris arripere nec de magnis expensis prouidere. Magisterium habetis in matre quod ad omnia uobis sufficere, tam ad exemplum scilicet uirtutum quam ad doctrinam litterarum, potest, que non solum Latine, uerum eciam tam Ebraice quam Grece non expers litterature, sola hoc tempore illam trium linguarum adepta periciam uidetur, que ab omnibus in beato Ieronimo tanquam singularis gracia predicatur et ab ipso in supradictis uenerabilibus feminis maxime commendatur. Tribus quippe linguis principalibus istis duo testamenta comprehensa peruenerunt ad nostram noticiam. Quibus eciam linguis titulus Dominice crucis insignitus, Ebraice scilicet, Grece et Latine conscriptus, patenter innuit his precipue linguis Dominicam doctrinam et Christi laudes ipsumque trinitatis misterium in tripertitam mundi latitudinem sicut et ipsum crucis lignum cui titulus est superpositus, tripertitum fuerat, indicanda et corroboranda fore. Scriptum quippe est: In ore duorum vel trium testium stabit
[folio 50r] omne verbum. Vnde ut et trium linguarum auctoritate scriptura sanctiretur sacra et cuiuscumque lingue doctrina duarum aliarum testimonio roboraretur, tribus his linguis Vetus simul et Nouum Testamentum diuina prouidencia comprehendere decreuit. Ipsum eciam Nouum Testamentum quod tam dignitate quam utilitate Veteri supereminet, tribus istis linguis primo scriptum fuisse constat tanquam id titulus cruci superpositus futurum presignaret. Quedam namque in eo Ebreis scripta linguam eorum exigebant, quedam similiter ex eis grecis, quedam Romanis propriis eorum linguis ad quos dirigebantur scribi necesse fuit. Primum quidem euuangelium secundum Matheum sicut Ebreis, sic Ebraice primo scriptum est. Epistolam quoque Pauli ad Ebreos et Iacobi ad duodecim tribus iam dispersas et Petri similiter et nonnullas fortassis alias eadem racione constat esse scriptas Ebraice. Ad Grecos uero tria euuangelia Grece quis dubitet esse scripta et quascumque epistolas tam Pauli quam ceterorum ad eos destinatas nec non et Apocalipsim ad septem ecclesias a se missas? Vnam uero ad Romanos scriptam Pauli nouimus epistolam ut paruum a nobis habere nos Latini gloriemur et quantum nobis aliorum sint doctrine necessarie cogitemus. Quas ad plenum si cognoscere studeamus, in ipso fonte magis quam in riuulis translacionum perquirende sunt, presertim cum earum diuerse translaciones ambiguitatem magis quam certitudinem lectori generent. Non enim facile est ydioma, id est proprietatem cuiuscumque lingue, sicut et supra meminimus, translacionem seruare et ad singula fidam interpretacionem acommodare ut quelibet ita exprimere possimus in peregrina sicut dicta sunt in propria linga. Nam et in una lingua cum aliquid exponere per aliud uolumus, sepe deficimus, cum uerbum proprium quod apercius id exprimere possit, non habeamus.
Nouimus et beatum Ieronimum, apud nos precipue trium harum linguarum peritum, multum in translacionibus suis et in commentariis earum a se ipso non numquam dissidere. Sepe namque in exposicionibus suis dicit: 'Sic habetur in Ebreo', quod tamen in translacionibus eius secundum Ebraicum, ut ipsemet asserit, factis non reperitur. Quid igitur mirum si diuersi interpretes ab inuicem discrepent, si unus eciam non numquam a se dissonare inueniatur? Quisquis ergo de his certus esse desiderat, non sit contentus aqua riuuli, sed puritatem eius de fonte requirat et hauriat. Hac enim racione et translacio beati Ieronimi que nouissima fuit et de ipso Ebraico uel Greco prout ipse potuit tanquam ab origine fontis
[folio 50v] diligencius requisita ueteres apud nos translaciones superauit et supervenientibus novis sicut in lege scriptum est, uetera proiecta sunt. Vnde et Daniel: Pertransibunt, inquit, plurimi et multiplex erit sciencia. Fecit Ieronimus suo tempore quod potuit, et quasi solus in linga peregrina nec fidelem sed Iudeum habens interpretem, cuius auxilio plurimum nitebatur, sicut et ipse testatur, multis displicuit quod translaciones iam factas sufficere non credidit, et quia perstitit in proposito, uicit adiuuante Deo tanquam illud Ecclesiastici attendens et complens: Ad fontem unde exeunt flumina reuertuntur ut iterum fluant. Quasi fontis origo translacionum scripture sunt ille a quibus ipse fluunt et cito translaciones tanquam mendaces repulse deficiunt, si ab origine sua deuiare et ad ipsam per concordiam recurrere non probentur. At ne ad omnia unum hunc interpretem sufficere credamus tanquam pericie perfectionem de singulis adeptum, maxime in Ebraico ubi apud nos preminere dicitur, ipsius super hoc testimonium audiamus, ne plus ei quam habeat imputare presumamus. Scribit super hoc ad Pammachium et Marcellam et contra accusatorem his uerbis: 'Nos qui Ebree lingue saltem paruam habemus scienciam et Latinus nobis utcunque sermo non deest, de aliis magis possumus iudicare et que ipsi intelligimus, in nostra lingua exponere'. Felix illa anima est que in lege Domini meditans die ac nocte, unamquamque scripturam in ipso ortu fontis quasi purissimam aquam haurire satagit, ne riuos per diuersa discurrentes turbulentos pro claris per ignoranciam uel impossibilitatem sumat et quod biberat euomere cogatur. Defecit iam dudum hoc peregrinarum linguarum in uiris studium et cum negligencia litterarum sciencia periit earum. Quod in uiris amisimus, et in feminis recuperemus et ad uirorum condempnacionem et forcioris sexus iudicium rursum regina Austri sapienciam ueri Salomonis in uobis exquirat. Cui tanto magis operam dare potestis, quanto in opere manuum minus moniales quam monachi desudare possunt et ex ocii quiete atque infirmitate nature facilius in temptacionem labi. Vnde et predictus doctor in uestram doctrinam et exortacionem precipuus tam scriptis quam exemplis laborem uestrum ad studium incitat litterarum, maxime ne occasione discendi uiros umquam acciri necessarium sit auf frustra corpore intentus animus foras euagetur et relicto sponso fornicetur cum mundo.